NSND Hữu Tuấn - Người kể chuyện làng quê bằng ảnh

"Kiểm đếm" đủ thì NSND Hữu Tuấn có nhiều chuyến sáng tác nông thôn hơn cả, đơn giản vì ông sợ "lũy tre hay cây đa đầu làng" sẽ không còn nữa.

Từng chụp ảnh màu, thấy "không ra nhà quê", Hữu Tuấn chuyển sang đen trắng, bởi theo ông thì "ảnh đen trắng mộc mạc nhưng tải được nhiều thứ hơn". Ông thừa nhận: "Giá trị của một bức ảnh không phụ thuộc nhiều vào đề tài, nhưng với đề tài nông thôn thì khác, cội nguồn văn hóa Việt Nam là ở đó".

Ảnh nông thôn dễ gây xao xuyến vì ai chẳng có quê, ở đó có nhiều thứ bình dị mà gắn bó đến nao lòng. Bà cụ lưng còng vẫn đi mua hào mắm, những con trâu thong thả qua đám cỏ may triền đê… Song, chụp nông thôn thời đô thị hóa, lề thói xưa và nay lẫn vào nhau, quả không dễ, không cao tay thì ảnh nghệ thuật ra ảnh báo chí, ảnh phong cảnh, nhưng Hữu Tuấn đã làm được.

Tác phẩm "Buổi sáng mùa đông" chụp ở Nghệ An, có tính khái quát đời sống nông thôn hôm nay. Một người đàn bà ngồi co ro, chẳng thèm để ý đến ống kính, gần bà có một chú chó, nó hướng về người đàn ông đang đánh xe bò, tất cả trên nền sương đục. Yên ả thật song ta như nghe thấy âm thanh mưu sinh lộc cộc. Bức ảnh không gây cảm giác buồn, ngược lại, nó buộc ta yêu các nhân vật, bởi người với người, với súc vật quá tình cảm. "Góp giỗ", được chụp bên trong ngôi nhà cổ bề thế, bàn thờ tổ tiên uy nghi; chiếc sập ở gian chính giữa, nơi chỉ dành cho vai vế trong họ khi giỗ chạp. Ở đó, đập ngay vào mắt là người đàn ông trung tuổi, ngồi hút thuốc lá, vẻ mặt quyền uy, lạnh lùng; phía xa là hai người đàn bà rúm ró dưới đất, ở ngay cửa gian giữa, một người nét mặt hoang mang, sợ sệt chuẩn bị bước vào. Với chú thích "Góp giỗ", người xem hiểu rằng người đàn bà chuẩn bị vào nhà không còn là dâu của nhà này nữa. Và, qua ảnh, ta thấy lề thói xưa, tính gia trưởng hay thân phận bé mọn của đàn bà, mà nói như nhà văn Nguyễn Công Hoan thuở trước thì "đàn bà là nữ nhân ngoại tộc, ai kể", nay vẫn hiện hữu đâu đó dù đường làng đã thay gạch chỉ bằng bê tông.

Phần lớn ảnh nông thôn của Hữu Tuấn chụp trẻ con và phụ nữ, có vẻ ông muốn đứng về phe yếm thế, điều có thể thấy rõ trong tác phẩm "Nỗi vất vả". Hữu Tuấn chụp một phụ nữ tất tả đạp xe trên đê, bên chiếc xe đang lao như điên là một chiếc xe đạp "rỗi rãi, đứng chơi" và chủ nhân của chúng nhàn tản trong quán nước chè gần đó. Qua khoang cửa, ba người đàn ông không rõ mặt đang nhàn nhã nhả khói. Nông thôn đô thị hóa rầm rầm nhưng Hữu Tuấn không chụp nhà bê tông lênh khênh bên ngôi nhà tranh bé cũ, ông chụp thằng bé mặc bộ pizama trông như "em chã", bên cạnh là con chó nghển đầu định liếm má, phía xa là lũy tre. Pizama là thứ quần áo thường thấy ở thành thị, khi đứa trẻ nông thôn mặc bộ này thì nông thôn hôm nay thế nào…

Hữu Tuấn tự nhận mình chịu ảnh hưởng của nhà nhiếp ảnh bậc thầy thế giới Carties Bresson, về cách khái quát xã hội trong một bức ảnh. Song, ông cho rằng "ảnh hưởng không có nghĩa là thuổng ý tưởng, nó buộc mình phải tìm tòi cái mới". Có lẽ vì thế mà ảnh nghệ thuật về nông thôn của Hữu Tuấn đưa ra nhiều điều mới lạ, cả những thứ mà đứng trước nó nhiếp ảnh tưởng như bất lực. Từng học mỹ thuật, lại là nhà quay phim, hai nghề đó giúp ông rất nhiều khi cầm máy ảnh. Nhưng, có lẽ, sự khác biệt có được là nhờ Hữu Tuấn biết bấm máy đúng thời điểm, lúc nhận thức chuyển hóa thành cảm hứng. Ảnh của ông ấm và sâu, lại lãng mạn, góc nhìn làng quê của ông chan chứa tình người.

Nếu quay phim mang lại cho Hữu Tuấn danh hiệu NSND thì nhiếp ảnh đã đưa ông ra với thế giới. Ông được mời triển lãm ảnh ở Nhật Bản, Hà Lan, Đan Mạch, đi dạy một "cua" ở Argentina. Ông nói: "Với quay phim, tôi chưa bao giờ hết mình vì luôn bị đạo diễn khống chế. Với nhiếp ảnh, tôi chụp hết mình nhưng kết quả còn nhỏ bé lắm". Là ông khiêm tốn vậy, chứ phía sau những tác phẩm nghệ thuật của Hữu Tuấn là cả một thiên truyện về làng quê Việt Nam với đủ cung bậc tình cảm, những "hỉ, nộ, ái, ố", điều ít người làm được…