Xử lý tài sản bảo đảm: “Vướng” đủ đường

Ngày 6/11, Vụ Pháp chế (Ngân hàng Nhà nước) và Thời báo Ngân hàng đã tổ chức hội thảo “Quyền xử lý tài sản bảo đảm của tổ chức tín dụng”.

Nhiều vướng mắc

Tại hội thảo, Phó Thống đốc Ngân hàng Nhà nước (NHNN) Nguyễn Kim Anh cho biết, trong 4 năm qua, toàn hệ thống các tổ chức tín dụng (TCTD) đã xử lý được 493,09 nghìn tỷ đồng nợ xấu (nợ xấu được xử lý năm 2012 là 74,68 nghìn tỷ đồng; năm 2013: 87,98 nghìn tỷ đồng; năm 2014: 143,55 nghìn tỷ đồng; năm 2015: 186,89 nghìn tỷ đồng), trong đó nợ xấu do các TCTD tự xử lý chiếm 55,4%, còn lại là bán nợ (bao gồm bán cho VAMC và tổ chức, cá nhân khác).

Ngoài các giải pháp bán nợ, cơ cấu lại khoản nợ gắn với cơ cấu lại doanh nghiệp, xử lý tài sản bảo đảm (TSBĐ) để thu hồi nợ là giải pháp quan trọng nhất để đẩy nhanh tốc độ xử lý nợ xấu vì hơn 90% khoản nợ xấu có TSBĐ. Tuy nhiên, biện pháp xử lý TSBĐ (bán, phát mại) thu hồi nợ chưa được thực hiện hiệu quả , chỉ đạt khoảng 13,91 nghìn tỷ đồng. Số liệu này cho thấy việc xử lý TSBĐ thu hồi nợ còn nhiều khó khăn, vướng mắc.

Phó Thống đốc cũng cho biết, thực tiễn xử lý TSBĐ của hệ thống TCTD thời gian qua cho thấy còn tồn tại nhiều rào cản, vướng mắc, bất cập từ nhận thức chưa đúng về quyền xử lý TSBĐ hợp pháp của TCTD nhận bảo đảm. Các khó khăn vướng mắc do các quy định pháp luật không phù hợp, còn nhiều mâu thuẫn, chồng chéo, có những khoảng trống đến cách hiểu, áp dụng pháp luật chưa đúng của tổ chức, cá nhân liên quan.

Ngay tại hội thảo, nhiều ngân hàng cho hay họ gặp không ít vướng mắc trong việc xử lý TSBĐ dẫn đến thời gian giải quyết kéo dài, gây khó khăn, lúng túng. Bên cạnh đó, việc kéo dài thời gian thi hành án không chỉ tốn kém chi phí mà còn kéo dài thời gian thu nợ, ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động kinh doanh của ngân hàng. Bà Bùi Như Ý-Phó TGĐ Ngân hàng TMCP Công thương Việt Nam (Vietinbank) phản ánh, các quy định của pháp luật hiện hành chưa có hướng dẫn cụ thể về nội dung xử lý TSBĐ đối với dự án đầu tư xây dựng nhà ở. Ngoài ra, vướng mắc trong xử lý TSBĐ xuất phát từ việc thực thi pháp luật như: Thực tế một số địa phương yêu cầu chủ đầu tư phải có văn bản giải chấp đối với quyền sử dụng đất thuộc dự án thì mới thực hiện đăng ký thế chấp đối với nhà ở hình thành trong tương lai cho khách hàng mua nhà ở của chủ đầu tư.

Bên cạnh đó, việc nhận thế chấp nhà ở cũng có vướng mắc xuất phát từ quy định pháp luật chưa phù hợp. Theo quy định của Luật Nhà ở thì chủ đầu tư dự án xây dựng nhà ở được thế chấp dự án hoặc nhà ở hình thành trong dự án tại tổ chức tín dụng (TCTD) đang hoạt động tại Việt Nam để vay vốn cho việc đầu tư dự án hoặc xây dựng nhà ở đó. Tuy nhiên, trên thực tế, chủ đầu tư có nhu cầu thế chấp quyền sử dụng đất trong dự án đầu tư nhà ở để vay vốn phục vụ nhu cầu đầu tư xây dựng dự án khác trong khi nhu cầu này là hợp lý.

Theo bà Bùi Như Ý, những vướng mắc trên gây nhiều khó khăn cho các TCTD trong quá trình nhận thế chấp và xử lý TSBĐ là nhà ở, làm tiến độ, thời gian xử lý TSBĐ bị kéo dài”, bà Ý nói.

Còn ông Nguyễn Thành Long-Phó TGĐ Ngân hàng TMCP Việt Nam Thịnh Vượng (VBPank) cho rằng, vướng mắc trong quá trình thực hiện quyền xử lý TSBĐ khá đa dạng. Chẳng hạn, vướng mắc từ việc áp dụng pháp luật của các cơ quan có thẩm quyền như công tác tổ chức thu giữ TSBĐ của các TCTD hầu như không tự thực hiện được trên thực tế, bởi có xung đột pháp luật do quyền thu giữ này chỉ được quy định tại một Nghị định của Chính phủ, trong khi đó lại vướng phải nhiều quy định khác về quyền sở hữu tài sản, quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở, quyền lợi của người tiêu dùng được quy định tại Luật, Nghị định khác…Theo quy định TCTD có thể ký tên trên các văn bản chuyển nhượng TSBĐ (trong trường hợp bên bảo đảm không tự nguyện ký hợp đồng). Tuy nhiên, nhiều văn phòng đăng ký đất đai vẫn yêu cầu TCTD phải có hợp đồng mua bán, bản án/quyết định của Tòa án hoặc văn bản của Cơ quan thi hành án thì mới đồng ý cho sang tên chuyển nhượng.

Vướng mắc khi xử lý TSBĐ thông qua khởi kiện. Đó là, khi TCTD nộp đơn khởi kiện, mặc dù trong đơn khởi kiện đã ghi rõ tên, địa chỉ của bị đơn, bên có quyền lợi nghĩa vụ liên quan nhưng nhiều Tòa án yêu cầu phải cung cấp xác nhận của chính quyền địa phương về địa chỉ của tất cả những đối tượng này. Tuy nhiên, công an các phường/xã không đồng ý xác nhận về nơi cư trú và tình trạng cư trú của khách hàng theo đề nghị của TCTD mà yêu cầu cần phải có văn bản của Tòa án hoặc chính cán bộ Tòa án đến làm việc và đề nghị thì cơ quan Công an mới đồng ý xác minh; một số Tòa án yêu cầu TCTD phải xác minh được khách hàng vay không có khả năng trả nợ thì mới thụ lý đơn khởi kiện bên bảo lãnh/bên bảo đảm.

Vướng mắc ở giai đoạn thi hành án. Theo quy định tại Luật thi hành án dân sự số tiền thu được từ việc bán TSBĐ sẽ phải được ưu tiên thu án phí, lệ phí Tòa án trước khi chuyển cho TCTD làm cho số tiền thu nợ của TCTD bị giảm đi, không thu hồi đủ. Bên cạnh đó, việc kéo dài thời gian cưỡng chế thi hành án diễn ra rất phổ biến.

“Các vướng mắc trên dẫn đến hậu quả là TCTD không thể thu hồi đủ nợ, thời gian thu hồi nợ kéo dài, tạo tâm lý chây ỳ của các con nợ”, lãnh đạo VPBank lo lắng.

Liên quan đến vướng mắc trong quá trình thực hiện thi hành án dân sự (THADS) khi xử lý TSBĐ, đại diện ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam (Vietcombank) cho hay, TSBĐ theo nội dung bản án và thực tế không thống nhất hoặc không rõ ràng dẫn đến cơ quan THADS đã phải yêu cầu Tòa án giải thích bản án, quyết định của Tòa án gây thêm sự chậm trễ trong việc thi hành án; việc ủy quyền xác minh, ủy thác thi hành án giữa các địa phương, đặc biệt là các địa phương không trong cùng địa giới hành chính một tỉnh (thành phố) mất rất nhiều thời gian; cơ quan THADS chưa tuân thủ thời hạn thực hiện cưỡng chế kê biên, bán đấu giá TSBĐ để thu hồi nợ. Chưa dừng lại ở đó, thủ tục giảm giá TSBĐ còn quá cứng nhắc, tốn nhiều thời gian, mỗi lần đấu giá không thành công, cá biệt có trường hợp cơ quan THADS phải giảm giá gần 30 lần trong vòng 5 năm mới bán đấu giá TSBĐ thành công.

Một vướng mắc khác khá phổ biến đó là về thủ tục, thứ tự xử lý TSBĐ khi thi hành án, thực tế cơ quan THADS sẽ tiến hành xử lý các TSBĐ của bên nợ trước, sau khi xử lý hết TSBĐ của bên nợ thì mới xử lý các TSBĐ của bên thứ ba. Một số trường hợp giá trị TSBĐ của bên nợ thấp hơn nhiều so với dư nợ nhưng Cơ quan THADS vẫn không tiến hành kê biên, xử lý các TSBĐ của bên thứ ba. “Điều này ảnh hưởng đến quyền lợi của người được thi hành án”, đại diện của Vietcombank nhấn mạnh.

Nhìn nhận dưới góc độ pháp luật, luật sư Nguyễn Thị Phương-Phó Chủ nhiệm CLB Pháp chế Ngân hàng-Hiệp hội Ngân hàng đã nêu lên rất nhiều khó khăn, vướng mắc trong quá trình xử lý TSBĐ của TCTD, trong đó chủ yếu chia làm hai nhóm là: Vướng mắc về pháp lý và cơ chế bảo đảm thực thi quyền xử lý tài sản do thiếu các quy định cần thiết nhằm hỗ trợ và thúc đẩy bên nhận bảo đảm thực thi quyền thu giữ tài sản bảo đảm để xử lý; chưa có quy định cụ thể về căn cứ xác định tư cách thành viên hộ gia đình; hoạt động xử lý TSBĐ chưa nhận được sự hỗ trợ cần thiết và đầy đủ từ các quy định của pháp luật khác có liên quan (pháp luật về tố tụng, hành chính, định giá tài sản bảo đảm, bán đấu giá tài sản…); cơ chế, thủ tục xử lý tài sản bảo đảm còn rườm rà, phức tạp và phụ thuộc quá nhiều vào ý chí của bên bảo đảm. Bên cạnh đó là vướng mắc liên quan đến việc xử lý TSBĐ thông qua con đường tố tụng như: Quy trình tố tụng kéo dài, Tòa án từ chối thụ lý vụ án do bên bảo đảm vắng mặt khỏi nơi cư trú, cố tình bỏ trốn, cố tính giấu địa chỉ; một số Tòa án địa phương vẫn còn nhầm lẫn giữa cầm cố, thế chấp TSBĐ nghĩa vụ cho người khác và bảo lãnh; Tòa án không thừa nhận giá trị chứng cứ, không cần thừa nhận giá trị pháp lý của các hợp đồng, thỏa thuận, tài liệu đã được công chứng, chứng thực.

Cần ưu tiên bảo vệ quyền lợi chủ nợ 

“Những vướng mắc, bất cập trên đã dẫn tới nhiều hậu quả ảnh hưởng nghiêm trọng tới công tác xử lý nợ của tổ chức tín dụng như thời gian xử lý TSBĐ của TCTD bị kéo dài; tài sản bị hư hỏng, giảm sút giá trị, gây thiệt hại cho TCTD; các giao dịch hợp pháp bị vô hiệu hóa bởi những giao dịch không hợp pháp; các giấy tờ của cơ quan nhà nước có thẩm quyền cấp hợp pháp, các giao dịch đã được công chứng, chứng thực không đáng tin cậy, có thể trở thành không có giá trị bất cứ lúc nào, tạo tiền lệ xấu cho các hành vi bất hợp pháp và gây ảnh hưởng xấu đến môi trường kinh doanh, niềm tin của xã hội”, luật sư Phương nói.

Bà Nguyễn Thị Hồng Hương-chuyên viên Vụ Pháp chế- Ngân hàng Nhà nước đánh giá, hiện nay quyền xử lý TSBD của TCTD đang dần bị thu hẹp. Pháp luật về quyền xử lý TSBĐ còn “ưu ái” con nợ, chưa trao quyền năng phù hợp cho TCTD trong việc xử lý TSBĐ; quyền xử lý TSBĐ của TCTD bị cản trở vì cách hiểu và áp dụng pháp luật chưa đúng của một số cơ quan, tổ chức liên quan.

Vì thế, nhiều kiến nghị, đề xuất đã được đưa ra tại hội thảo. Theo chuyên gia kinh tế, TS Vũ Đình Ánh, quyền xử lý tài sản bảo đảm của TCTD được thực thi có hiệu lực và hiệu quả không chỉ bảo vệ lợi ích của người cho vay mà còn bảo vệ cả lợi ích của người đi vay và cao hơn nữa là bảo vệ lợi ích của cả nền kinh tế. Các TCTD xử lý thành công tài sản bảo đảm để giải quyết nợ xấu vừa giúp xử lý ngay và dứt điểm hàng loạt khoản nợ xấu vừa khơi thông thị trường tín dụng ngân hàng, mà còn hoạt hóa được khối tài sản khổng lồ trị giá hàng trăm ngàn tỷ đồng đang nằm bất động trong các tranh chấp giữa người cho vay với người đi vay trong và ngoài các vụ kiện tụng phức tạp kéo dài, tăng thêm nguồn cung cho thị trường bất động sản, thị trường tài chính và cả thị trường hàng hóa từ việc xử lý tài sản bảo đảm, qua đó mang lại lợi ích không nhỏ cho nền kinh tế.

Vì vậy, để xử lý dứt điểm và hiệu quả vấn đề trên không thể chỉ trông chờ vào nỗ lực của riêng ngành ngân hàng mà còn cần sự tham gia tích cực của các tổ chức đơn vị có liên quan, từ hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, quy trình thủ tục đến thực thi pháp luật liên quan đến tín dụng ngân hàng, đặc biệt là liên quan đến xử lý tài sản bảo đảm, tài sản thế chấp.

Luật sư Nguyễn Thị Phương kiến nghị, Nghị định về giao dịch bảo đảm phải tiếp cận và xử lý một cách tối đa các vấn đề về xử lý TSBĐ theo lý thuyết về vật quyền bảo đảm. Theo đó, người có vật quyền bảo đảm có quyền tuyệt đối, trực tiếp và ngay tức khắc đối với tài sản bảo đảm khi vật quyền bảo đảm đó được công khai hóa (được đăng ký) theo quy định của pháp luật. Đối với Toà án nhân dân tối cao, cần có hướng dẫn thi hành trong toàn ngành về các vướng mắc trong quá trình các TCTD thực hiện quyền xử lý TSBĐ.

Còn bà Nguyễn Thị Hồng Hương cho rằng, khi xây dựng pháp luật, các nhà làm luật phải coi quyền xử lý TSBĐ là quyền đương nhiên của TCTD, vì trong quan hệ cho vay, chủ nợ mới là bên yếu thế. Một biện pháp khác để xử lý các tồn tại trên là cần tập huấn thường xuyên, đầy đủ cho các cá nhân, người có thẩm quyền trong việc áp dụng pháp luật, tránh tình trạng hiểu không đúng, không thống nhất các quy định pháp luật làm cản trở quyền xử lý TSBĐ của TCTD.

Đại diện của VPBank đề xuất, để tạo điều kiện đẩy nhanh tiến độ xử lý TSBĐ, các quy định của pháp luật (Luật, Nghị định, Thông tư hướng dẫn...) có liên quan đến giao dịch bảo đảm, xử lý tài sản bảo đảm, hoạt động tín dụng, xử lý nợ của TCTD cần phải được nghiên cứu rà soát tổng thể để bổ sung, chỉnh sửa theo hướng đảm bảo tính đồng bộ, nâng cao tính hiệu lực trong thực thi pháp luật. Các quy định của pháp luật phải rõ ràng, dễ hiểu để đảm bảo các quy định của pháp luật được hiểu và được thực thi một cách thống nhất. Đặc biệt, quan điểm xây dựng và thực thi pháp luật hiện nay cần phải được thay đổi, đó là phải ưu tiên trước hết bảo vệ quyền lợi của chủ nợ thay vì con nợ, tức bảo vệ quyền sở hữu trọn vẹn là đồng tiền cho vay, thay vì bảo vệ quyền sở hữu hạn chế là đồng tiền đi vay hay tài sản đã đưa vào bảo đảm cho nghĩa vụ trả nợ. Điều này cần phải được cụ thể hoá trong các quy định liên quan đến giao dịch bảo đảm, xử lý tài sản bảo đảm.