Hoạt động quảng cáo ở Hà Nội xưa

Khi thực dân Pháp đánh thành năm 1882 rồi chiếm trọn Hà Nội năm 1883 thì đất đô hội bắt đầu có sự thay đổi. Một trong những thay đổi lớn đó là sự xuất hiện của báo chí. Tờ "Tương lai Bắc Kỳ" (Avenir du Tonkin) bằng tiếng Pháp ra đời năm 1883. Ban đầu báo chỉ đưa tin, bài viết sự bảo hộ của chính quyền thực dân nhưng khi các nhà buôn, dịch vụ, nhà thầu theo chân lính Pháp đến Hà Nội làm ăn thì quảng cáo đã xuất hiện trên tờ báo này.

Năm 1887, con đường từ Đồn Thủy đến thành cơ bản đã hoàn thành, được Hội đồng thành phố đã lấy tên viên công sứ đầu tiên ở Hà Nội là Paul Best đặt tên (nay là phố Tràng Tiền), thì ngay lập tức một dược sĩ người Pháp đã mở hiệu thuốc Jullen Blanc. Họ đã quảng cáo trên tờ "Tương lai Bắc Kỳ" trong năm này và Jullen Blanc đã trở thành cơ sở kinh doanh đầu tiên tại Hà Nội quảng cáo trên báo giấy. Tiếp đó, các đoàn nghệ sĩ Pháp sang biểu diễn ở rạp Touku (nay là Trường Thanh Quan, phố Hàng Cót) rồi sau đó các chương trình âm nhạc ở câu lạc bộ Hội Âm nhạc (nay là Nhà hát Múa rối, phố Đinh Tiên Hoàng) cũng quảng cáo. Năm 1902, Chính phủ Pháp quyết định thành lập Liên bang Đông Dương (bao gồm Bắc kỳ, Trung kỳ, Nam kỳ, Campuchia và Lào), chọn Hà Nội là thủ đô, để quảng bá Đông Dương phồn thịnh, Chính phủ Pháp đã tổ chức triển lãm kinh tế toàn xứ Đông Dương tại Hà Nội trong năm này. Không chỉ quảng cáo trên các báo tiếng Pháp, ban tổ chức còn quảng cáo trên báo tiếng Hoa và lần đầu tiên xuất hiện quảng cáo bằng áp phích. Họ in các áp phích với những nội dung khác nhau cho dán khắp các phố Hà Nội.

Năm 1913, tờ "Đông Dương tạp chí" bằng tiếng Việt, do Nguyễn Văn Vĩnh và chủ nhà in Shneider làm chủ ra đời thì bắt đầu có quảng cáo bằng tiếng Việt vì các nhà kinh doanh Pháp hiểu rằng, khách hàng của họ bây giờ không chỉ là người Pháp mà còn cả tầng lớp trung lưu người Việt. Sau đó ít lâu, lại thêm một tờ tiếng Việt nữa là "Nam Phong" do Phạm Quỳnh làm chủ. Cũng như "Đông Dương tạp chí", "Nam Phong" có quảng cáo cả tiếng Pháp lẫn tiếng Việt.

Các áp phích quảng cáo cho triển lãm năm 1902 hầu hết do họa sĩ Pháp vẽ thì năm 1914, quảng cáo thuốc lá Job do họa sĩ Nguyễn Đức Thục vẽ vô cùng ấn tượng: Một người đàn ông Châu Âu to béo thảnh thơi ngồi trên ghế bành tay trái cầm điếu thuốc lá. Đầu những năm 1920, giai cấp tư sản dân tộc hình thành, họ thành lập Hiệp hội Nông Công Thương Bắc kỳ và cho xuất bản báo "Thực Nghiệp". Từ thời điểm này quảng cáo bằng tiếng Việt xuất hiện ngày càng nhiều trên mặt báo. Và đến những năm 1930, quảng cáo không chỉ tăng lên mà còn xuất hiện nhiều hình thức khác nhau. Số nhà 20 phố Hàng Ngang có một hiệu vải mà chủ là người Ấn Độ, ông ta có bộ râu quai nón rất rậm, theo tiếng Việt phải gọi là ông Xồm nhưng dân phố nói trại thành Sàm. Thấy cái tên đó dễ nhớ cho khách hàng Việt Nam, thế là ông ta cho kẻ biển "Hiệu Ông Sàm 20 Hàng Ngang" ở ngay trước cửa. Một hiệu vải khác cũng ở phố này là Đức Nguyên, quản lý là một người rất to béo và thế là chủ hiệu đặt tên là hiệu "Tài Béo". Và đúng là khách hàng dễ nhớ hơn hiệu Đức Nguyên.

Một kiểu quảng cáo cũng rất mới theo kiểu thư cảm ơn, người nghĩ ra kiểu này là "ông đại gàn" chuyên dạy tiếng Pháp, tiếng Hán, Pétrus Lê Công Đắc. Năm 1936, Lê Công Đắc quảng cáo trên "Hà Nội báo" với nội dung như sau: "Tôi là Đỗ Trọng Quát, cảm ơn Giáo sư Pétrus vì nhờ theo các cua học của giáo sư mà tôi đã đỗ cao trong kỳ thi..." kèm theo thư cảm ơn là ảnh của học viên và ảnh của Giáo sư Lê Công Đắc. Họa sĩ Cát Tường tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương nhưng chưa có việc làm, rỗi rãi lân la xóm cô đầu Khâm Thiên và cũng chính tại đây ông đã cải tiến và cho ra đời chiếc áo dài Le Mur. Ban đầu nó không được các cô con gái nhà lành chấp nhận dù rất tân thời vì cổ áo khoét rộng, có kiểu thì hình lá sen, thân áo bó sát người để nhô ra bộ ngực. Còn cái quần thì từ lĩnh thâm, lĩnh tía bồng đã "Âu hóa" thành quần sa tanh trắng. Để chiếc áo đi vào đời sống, Cát Tường đã nhờ các cô đầu phố Khâm Thiên mặc thử đi ra phố, và các cô chính là những người mẫu không chuyên quảng cáo cho áo Le Mur. Để nhiều người biết đến áo Le Mur, Cát Tường đã bắt chước giới thời trang Paris mời cô gái có khuôn mặt đẹp toát lên vẻ sang trọng có tên là Ái Liên (sau này là nghệ sĩ cải lương nổi tiếng) quảng bá. Cũng trong thời gian này, họa sĩ Lê Phổ dựa trên những nét phá cách của Cát Tường cũng tạo ra kiểu áo dài của riêng mình với nét đằm thắm và kín đáo hơn so với Le Mur. Cháu gái của Lê Phổ là Marie Nghi Xương có hiệu may ở số 4 phố Nhà Thờ tung ra các kiểu áo dài theo thiết kế của chú mình. Để gây tiếng vang, hiệu may đã mời Lý Lệ Hà (vũ nữ nổi tiếng Hà Nội, là người tình của vua Bảo Đại những năm 1940) mặc vào sàn nhảy. Sau đó hiệu may Nghi Xương lúc nào cũng có khách vào ra.

Có một kiểu quảng cáo khác cũng rất lạ, hiệu may Phan Đồng Giang ở phố Hàng Ngang đã thuê một thanh niên đẹp trai, dáng công tử tên là Trần Văn Chức ở phố Hàng Đường làm "ma nơ canh sống". Vào ngày thứ bảy, chủ nhật, Chức mặc các bộ quần áo do Phan Đồng Giang thiết kế đi từ Hàng Ngang ra Bờ Hồ rồi vào quán cà phê Cô Thược (nay là nhà hàng Thủy Tạ) ngồi nhâm nhi sau đó đi về. Hai hiệu may Lê Thuận Quế và Lê Thuận Khoát ở phố Hàng Đào thấy vậy có ý muốn mời Chức làm "ma nơ canh sống" để cạnh tranh đã buộc Phan Đồng Giang phải ký hợp đồng độc quyền. Nhờ quảng cáo kiểu độc nên hiệu may Phan Đồng Giang mườm nượp thanh niên đến may đo.

Những năm 1936-1937, công việc kinh doanh chiếu bóng rất phát đạt, vì thế các rạp xây mới nhiều hơn và để thu hút khán giả, nhiều rạp có các chiêu quảng cáo khá hấp dẫn. Ngoài quảng cáo trên các báo, dán áp phích trước cửa rạp, họ còn cho căng băng rôn trên các phố. Chưa hết, một số rạp cho người đeo biển hình chữ nhật trước ngực và sau lưng có tên phim, hình ảnh hài hước đi lại trước rạp. Báo chí thời đó gọi quảng cáo kiểu này là "sandwich man" (một loại bánh kẹp thịt ở giữa). Vào dịp Tết Nguyên đán, họ còn treo câu đối chúc Tết bên trong rạp, có hoa đào, nhân viên tươi cười niềm nở. Đi đầu trong chiếu phim Tết là hãng Đông Dương và để không bị lép vế Công ty Chiếu bóng Đông Dương cũng phải chạy theo, khi chiếu phim Tarzan ở rạp Majestic (nay là rạp Tháng Tám, phố Hàng Bài), họ đưa cả cây đã cắt ngọn vào góc rạp để tạo cảm giác giống như cánh rừng nhiệt đới.

Đầu những năm 1940, phát xít Nhật vào Việt Nam theo chân họ rất nhiều hàng hóa Nhật Bản. Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Đường không chỉ có hàng hóa Châu Âu mà bắt đầu có hàng hóa tiêu dùng mang nhãn hiệu Nhật Bản. Để thu hút khách, các hiệu buôn ở phố Hàng Ngang quảng cáo bằng loa phóng thanh mở hết cỡ. Không những thế họ còn in các truyện Trung Hoa như: "Tam Quốc", "Đông Chu liệt quốc", thành các tập khổ nhỏ phát không cho khách. Cũng ở phố này còn xuất hiện quảng cáo kiểu "sandwich man" cho các sản phẩm mới nhập khẩu. Vào mùa đông, gió đông bắc thổi mạnh nên có người đeo biển đã ngã lăn ra phố. Sau năm 1945, không còn thấy quảng cáo kiểu này nữa.

Sau năm 1954, quảng cáo hàng hóa, dịch vụ trên báo giảm dần và cho đến năm 1960 thì hầu như không còn vì tư nhân không được phép xuất bản báo. Tuy nhiên, nguyên nhân chính là các đơn vị này sản xuất theo kế hoạch nhà nước giao nên không cần quảng cáo.