Tổ tiên chúng ta biết dùng trà từ rất sớm. Có thể nói Việt Nam là một trong những nôi cổ của trà và là một trong những dân tộc biết uống trà sớm nhất thế giới. Những minh chứng đó không chỉ thể hiện qua những di tích hoá thạch tìm thấy ở đất Tổ Hùng Vương (Phú Thọ).

Dân gian có lưu truyền nhưng lời dạy uống trà "Trà dư tửu hậu", "Rượu ngâm nga, trà liền tay","Bán dạ tam bôi tửu, bình minh nhất tản trà"... Nét văn hoá trà Việt không tỉ mỉ như cách pha trà của người Nhật và người Trung Quốc mà bình dị, tinh tế... Dâng trà là một ứng xử văn hoá thể hiện sự hiếu khách của người Việt. Đáp lại thái độ đó, vị khách cũng thể hiện nét văn hoá qua thưởng thức trà. Uống từng ngụm trà để cảm nhận vị thơm, dịu, đắng và ngọt nhẹ của trà và để mở đầu cho một câu chuyện, nỗi niềm tâm sự hay một buổi đàm đạo. Có người nói văn hoá trà Việt chất chứa sự thanh cao, phong độ văn hoá, tình tri âm tri kỉ, xoá đi những hận thù, đố kị, làm cho con người hoà hợp với nhau... Nét đẹp này mang tính cộng đồng độc đáo là thế nhưng tiếc thay nó chưa được bảo tồn và phát triển mạnh trong xã hội hiện đại. Sựxâm nhập ào ạt của nhều thương hiệu trà ngoại như Lipton, Dimal... cùng nhiều chiêu tiếp thị "cao tay" đã đáp ứng sự ưa chuộng phong cách mới, khiến nhiều người, nhất là giới trẻ nay tìm đến trà ngoại trong những quán được bài trí tân kỳ có sự hỗ trợ của nhạc nhẹ và những dịch vụ khác như Internet... Trà Việt Nam đã xuất khẩu tới gần 50 nước và hiện đứng thứ 9 trong số 10 nước sản xuất và xuất khẩu trà lớn nhất thế giới với mức trung bình hàng năm hơn 50.000 tấn. Thế nhưng, ở trong nước thì trà ta bị lấn lướt... Khơi dậy thị trường nội địa cho trà Việt Nam không chỉ có ý nghĩa kinh tế mà còn là một phương cách để giữ gìn một nét văn hoá Việt.

Cùng với khá nhiều loại trà thành danh như Thái Nguyên, Hà Giang, Lâm Đồng..., từ cuối năm 2001 trên thị trường xuất hiện loại trà đắng dưới dạng túi lọc do Sở Khoa học Công nghệ Cao Bằng sản xuất được thị trường đón nhận nhanh. Sản phẩm này là kết quả của chương trình xây dựng các mô hình ứng dụng khoa học kĩ thuật phục vụ phát triển kinh tế xã hội nông thôn và miền núi giai đoạn 1998 - 2002 do Bộ Khoa học Công nghệ hỗ trợ. Trà được tinh chế từ Ché Khôm (cách gọi của người Cao Bằng), chỉ loài cây cổ thụ cótên khoa học là Kaushue S.Y.Hu trên núi cao, có những cây có tuổi cả trăm năm.

Người phương Đông đã biết dùng trà này làm thuốc từ 2000 năm trước. Người Trung Quốc coi đây là dược phẩm quý để tiến vua. Người Ma-lai-xi-a gọi đó là trà Vương, người Đài Loan gọi là Nhấp Diệp Thanh, người Nhật gọi là Đa la thụ. Trong Bản thảo cương mục, danh y Lý Thời Trân (đời Minh) thế kỷ 15 từng mô tả tác dụng chữa bệnh: "điều hoà âm dương, giảm phì, giã rượu, mạnh tiện hoá tiêu, thanhnhiệt, tiêu viêm, lợi tiểu và tăng tuổi thọ..." của trà quý này. Theo tài liệu của Trường Đại học Nông nghiệp Trung Quốc, Viện Dược liệu Việt Nam, trà đắng gồm 10 loại Saponin khác nhau có tác dụng tăng cường miễn dịch, ổn định thần kinh, hạn huyết áp, có chất Flavinoid tăng độ bền vững mạch máu, giảm nguy cơ tai biến mạch máu não và chất Carotenvid có tác dụng tiêu các khối u. TS.Nguyễn Thượng Dong (Viện Dược liệu - Bộ Y tế) chủ nhiệm đề tài nghiên cứu định tính và định lượng một số nhóm chất trong cây chè đắng cho biết: "Trà đắng được sử dụng làm thuốc và làm nước uống từ cách đây 2000 năm. Đây không chỉ là cây rừng mà là cây thuốc làm tăng lực, kéo dài tuổi thọ đang được thế giới ưa chuộng".

GS.BS.Trần Thuý (Viện trưởng Viện Y học Cổ truyền Việt Nam) chủ nhiệm chương trình đánh giá tác dụng chữa bệnh của trà đắng nhấn mạnh: "Qua thực nghiệm trên hàng trăm người bệnh tại Viện có thể khẳng định chè đắng có tác dụng tăng cường miễn dịch, giảm cholesterol, kích thích tiêu hoá, an thần, trợ tim, ngủ tốt...".

Nhận thức được những thế mạnh y học và kinh tế xã hội của cây trà này, Cao Bằng đã tiến hành khảo sát, điều tra vùng sinh thái và nghiên vứu trồng thử nghiệm, phát triển và lập dự án chế biến trà đắng ở quy mô công nghiệp để đến năm 2007 có năng suất là 4000 kg lá tươi/ngày. Cao Bằng vừa thành công trong việc ươm trà tại vườn với hơn 85% tỷ lệ ra rễ, và như vậy đã làm chủ được nguồn gien của loại trà quý này. Hiện tại, với giá thu mua 7000đ/kg lá xanh, thu nhập của người trồng trà cao hơn rất nhiều so với các loại cây trồng khác tại địa phương. Điều này có nghĩa là trà đắng trong tương lai sẽ là cây xoá đói giảm nghèo có hiệu quả và mở ra một tiểm năng kinh tế mới cho Cao Bằng.

Gần đây, trên thị trường trà sôi động với hai sản phẩm: Vương Trà, Tân Trà bởi khá hoàn hảo về chất lượng và mẫu mã bao bì. Nguyên liệu trà được tinh chế rất chọn lọc từ những búp trà đắng chất lượng cao. Nước màu vàng nhẹ; vị hơi đắng lúc đầu sau ngọt hậu...Sự kết tinh của hương liệu trà thể hiện ở chỗ một búp trà có thể pha ba bốn tuần trà mà hương vị vẫn rất khoái khẩu. Thành công trong liên doanh sản xuất trà đắng cao cấp giữa Sở Khoa học Công nghệ Cao Bằng và Trung tâm hỗ trợ phát triển tài năng tỏ rõ hiệu quả ở hai sản phẩm quý này. Ấn tượng về Vương Trà với vỏ hộp bằng chất liệu sơn mài với hình ảnh trung tâm là con rồng phương Đông rực rỡ thật khó lẫn với các sản phẩm cùng loại và nhanh chóng hấp dẫn người mua. Tân Trà thì "bắt mắt" với cách tạo dáng bao bì công nghiệp rất tiện dùng trong cộng đồng...Ông Daiel (Pháp), nhà phân phối sản phẩm này tại EU cho biết: "Người Tây Âu rất thú vị với loại chè độc đáo này, nó thật "sạch" và tinh khiết vì mọc trên núi cao, hương vị thì quả là đặc trưng. Đây quả thực là một sản phẩm có tiền đồ của người Việt Nam nói chung và Cao Bằng nói riêng". Không chỉ trong nước, khá nhiều khách nước ngoài đến nước ta đã tìm mua Vương Trà,Tân Trà và hình thành một "mốt" dùng trà mới, chỉ với 1,2 cọng trà được cuốn "dạng tăm" đổ nước sôi vào là có thể đãi khách hoặc giải khác rất thú vị.

Thương hiệu Vương Trà, Tân Trà từ những búp trà đắng cao cấo đã tìm thấy chỗ đứng trên thị trường. Ông Nông Đình Hai - Giám đốc Sở Khoa học Công nghệ Cao Bằng cho biết: "Sản phẩm đang được chào bán ở châu Âu, Mỹ, Nhật Bản. Chúng tôi không chỉ tập trung vào thị trường trong nước sẽ giới thiệu Vương Trà ra nước ngoài bằng nhiều phương thức kể cả hình thành Website quảng bá về sản phẩm này".

Thanh Bình