Hợp lý, hợp ý, hợp tình

Về cơ bản, hương ước, quy ước làng, xã, tổ dân phố được soạn thảo không theo ý chí chủ quan mang tính cá nhân, mà dựa vào phép nước, lệ làng, những đặc điểm, điều kiện mang tính đặc thù tại địa bàn. Bởi vậy, thường thấy ở phần mở đầu hương ước xưa và nay có ý dẫn chung, đại thể nước có kỷ cương chung, dân có ý nguyện, hai điều đó hợp trong hương ước, quy ước nhằm duy trì quốc pháp, giữ dân tâm trong khuôn thước, theo chuẩn mực. Từ nguyên tắc chung ấy, lại căn cứ vào đặc điểm riêng ở từng nơi, từng giai đoạn để ban hành nội dung, số lượng điều khoản cho phù hợp.

Nói hương ước, quy ước quan trọng đối với sự phát triển xã hội, tất yếu phải xem xét những yếu tố, điều kiện cần có để những văn bản này phát huy hiệu quả thực tế trong đời sống.

Điều đầu tiên, như đã nói ở trên, việc soạn thảo văn bản phải thể hiện tính đại diện cho quyền lợi của cộng đồng dân cư sở tại, không mâu thuẫn với quốc pháp và không trở thành phương tiện cho cá nhân hoặc phe nhóm lũng đoạn, mưu cầu lợi ích riêng. Một hương ước tốt là khi văn bản đó bảo đảm tính hợp lý - không mâu thuẫn với luật pháp; hợp ý dân, được nhân dân đồng lòng bảo ban nhau thực hiện.

Điều thứ hai, là hương ước, quy ước phải được triển khai trong sự giám sát của chính quyền cơ sở thay vì “soạn cho có”. Đây là điểm quan trọng bởi trong thực tế, tại nhiều nơi, dù làng, xã, tổ dân phố đã xây dựng hương ước, quy ước nhưng nhiều người dân trên địa bàn vẫn không biết, không thực hiện. Những mối bất đồng có nguyên nhân từ cung cách ứng xử thiếu chuẩn mực không được xử lý thấu đáo, kịp thời dựa trên hương ước, quy ước và quy định của pháp luật, có thể bùng phát, gây nguy hại đến tình làng nghĩa xóm, làm tổn hại cho khối đại đoàn kết toàn dân. Sự buông lỏng quản lý, giám sát khiến hương ước, quy ước, quy định mất tác dụng trong thực tế.

Điều thứ ba không kém phần quan trọng, là hương ước, quy ước không phải bất biến, mà cần bổ sung những điều khoản mới khi có vấn đề nảy sinh. Chẳng hạn, trong bối cảnh chung cư được xây dựng ngày một nhiều ở các thành phố, văn hóa chung cư trở thành vấn đề quan trọng, việc bổ sung điều khoản vào quy ước, quy định là việc không thể bỏ qua hoặc xem nhẹ. Luật pháp có thể chưa có điều cấm liên quan, nhưng quy ước cần có điều khoản về việc nuôi chó trong các căn hộ, về ứng xử… trong thang máy, về việc giữ không gian yên tĩnh khi đã về khuya… Sự bổ sung phải theo hướng đặt lệ dưới luật, hợp lý, hợp tình nhằm tạo sự đồng thuận, toàn tâm toàn ý tuân thủ những điều cộng đồng thừa nhận.

Đó là ba điều chính cần được duy trì. Tuy nhiên, muốn hương ước, quy ước, quy định phát huy hiệu quả thực tế, điều cần có không chỉ là ý thức tự giác tuân thủ của người dân, mà còn là ý thức trách nhiệm của cơ quan chức năng trong giám sát, kiểm tra việc thực hiện. Ở đây, trách nhiệm đó được thể hiện qua việc duy trì sợi dây liên lạc giữa chính quyền địa phương và các trưởng thôn, tổ trưởng dân phố, ban quản lý chung cư; thường xuyên chủ động tham gia giải quyết những vấn đề phát sinh, có biện pháp chấn chỉnh kịp thời đối với những cá nhân có hành vi không phù hợp với chuẩn mực đã được đề ra.