Đâu là cốt lõi trong Chiến lược phát triển điện ảnh Việt Nam?

Cũng thời gian này, cụm từ "bạo lực, cấm chiếu, phát tán trên internet, đĩa lậu liên quan đến bộ phim Bụi đời Chợ Lớn" xuất hiện với tần suất dày đặc. Không có gì để bàn thêm về bộ phim, nhưng hai sự việc nói trên, một mang tính vĩ mô và một sự kiện rất cụ thể, cho chúng ta góc nhìn tham chiếu về nhiều vấn đề "nóng" của nền điện ảnh.

Phía sau một dòng phim

Diễn biến liên tiếp về "Bụi đời Chợ Lớn" thật ra không phải chuyện đáng ngạc nhiên. Nó phản ánh phần nào đặc điểm và nỗi bức xúc nội tại của ngành điện ảnh hiện nay.

Đó là khả năng tạo ảnh hưởng rõ nét của dòng phim nội địa do tư nhân thực hiện, hệ quả tất yếu khi các nhà làm phim tư nhân đang trên đà thống lĩnh thị trường, "bất chấp các quy định" như nhận định của nhà phê bình điện ảnh Trần Luân Kim. Cách lý giải khác, như đạo diễn Hà Sơn phân tích là "các nhà đầu tư nhận thấy đây là vùng trũng của điện ảnh và lập tức tập trung khai thác". Cách lôi kéo khán giả của lực lượng làm phim tư nhân và sự vượt trội của họ trong vài năm gần đây còn cho thấy một điều khác: Sự trống vắng dòng phim được Nhà nước đầu tư, lối mòn tư duy và những hạn chế về chính sách quảng bá, phát hành dòng phim này. Đã vài năm nay, sự "chậm lại" của Nhà nước trong việc đầu tư, "đặt hàng" các hãng phim lớn đã dẫn tới một thực tế là thị trường phim nội địa đang diễn ra cảnh gần với điều mà người ta gọi là "một mình một chợ", với sự hiện diện mang tính chủ đạo của phim tư nhân. Có thể thấy điều gì từ đó?

Rõ ràng, tính cả sự vào cuộc của khối tư nhân, mỗi năm phim Việt chỉ có trên dưới 10 tác phẩm. Số lượng đã "hẻo", chất lượng ra sao? Những ồn ào theo kiểu "Bụi đời Chợ Lớn" ở năm 2013 cho thấy một thực tế buồn nhiều hơn vui. Mặt khác, theo nhà phê bình điện ảnh Trần Luân Kim, so với các nước trong khu vực mỗi năm ra đều đều độ mấy chục phim, với sức sản xuất khiêm tốn nói trên thì trong vài năm tới làm sao ta đuổi kịp họ, chưa nói vươn lên vị trí hàng đầu cả về số lượng và chất lượng? Đạo diễn Đào Bá Sơn cho rằng, những năm đầu thập kỷ thứ 8 của thế kỷ trước, Việt Nam từng là một nền điện ảnh mạnh của khu vực với khoảng hai chục phim truyện nhựa, chưa kể phim tài liệu được sản xuất mỗi năm. Mục tiêu tới đây đáng được khuyến khích, nhưng cũng phải tính toán kỹ trên cơ sở khoa học, độ khả thi và tính thuyết phục.

Khách quan mà nói thì dòng phim tư nhân có đóng góp quan trọng vào việc tạo lực đẩy hoạt động điện ảnh trong nước và nhờ đó, cảm giác về "một nền điện ảnh nhúc nhắc" có lúc đã được gỡ bỏ. Tuy nhiên, sự nhạy bén và năng nổ ấy, trong bối cảnh "một mình một chợ" cũng tiềm ẩn mầm mống chủ quan, có thể kéo lùi điện ảnh. Gần đây, xu hướng "action" (hành động) và sự mô phỏng cách làm phim Hollywood khiến cho phim Việt thiếu bản sắc - điều không thể bị hủy hoại, mà như một đạo diễn nói là nguyên tắc sống còn của một nền điện ảnh.

Tìm "lõi" của chiến lược điện ảnh

Những điều được đề cập ở trên có liên quan trực tiếp đến mục tiêu đã được nêu trong dự thảo Chiến lược phát triển điện ảnh, là đến năm 2020 xây dựng điện ảnh Việt Nam trở thành nền điện ảnh hàng đầu khu vực Đông Nam Á và đến năm 2030 trở thành một trong những nền điện ảnh mạnh của Châu Á.

Tuy thế, không có nhiều phim và nhất là không có phim hay như hiện nay thì làm sao có thể hướng tới các mục tiêu khác, như về tỷ lệ phim Việt chiếu rạp, về thúc đẩy hợp tác quốc tế, về đáp ứng nhu cầu thưởng thức của người dân, chưa nói đến những mục tiêu lớn lao hơn nhiều, như tôn vinh và giữ gìn bản sắc. Vì thế, khi xác định phần "lõi" cho chiến lược đường dài, phải chăng cần tập trung thúc đẩy sản xuất phim, tập trung nguồn lực vật chất và "chất xám" cho việc này - một việc cần nhưng không đơn giản chút nào.

Căn cứ theo chương trình hành động đề ra trong chiến lược, nếu được phê duyệt thì chậm nhất đến năm 2015 phải ban hành Thông tư đấu thầu, đặt hàng sản xuất, cũng như hoàn thiện và bước đầu phát huy hiệu quả của Quỹ hỗ trợ phát triển điện ảnh Việt Nam. Quỹ này lấy vốn từ Nhà nước, từ phần trích tỷ lệ doanh thu bán vé tại các rạp để khuyến khích sản xuất các tác phẩm điện ảnh giá trị. Cơ chế đấu thầu, đặt hàng được kỳ vọng tạo động lực cho việc khuyến khích sản xuất phim mà Luật Điện ảnh đã quy định, nay vẫn chưa có thông tư hướng dẫn. Đợi thông tư, các hãng phim nhà nước không có phim để sản xuất. Có nhà biên kịch thốt lên: Không thể tưởng tượng được khi một nền điện ảnh "lười" sản xuất phim. Các hãng phim không làm phim thì còn biết làm gì?

Vả lại, cứ cho là ta có hai công cụ được kỳ vọng ấy đến nơi rồi thì việc vận hành thế nào cho hiệu quả cũng không phải dễ. Đạo diễn trẻ Bùi Tuấn Dũng nêu vấn đề: "Quỹ hỗ trợ phát triển điện ảnh ra đời là rất tốt. Tuy nhiên, quan trọng là chúng ta sẽ dùng nó như thế nào. Nó sẽ hỗ trợ cho "kiểu" tài năng nào, những điều mới mẻ nào? Mới, ở đây không phải là về khoa học kỹ thuật hay một vài nguyên tắc… mang tính mẹo mực của đạo diễn. Cái mới mà chúng ta mong muốn là sự độc đáo về cách nhìn trước một vấn đề xã hội mang tính thẩm mỹ và văn hóa cao. Nó phải khác biệt với thế giới ngoài kia, phải tạo ra được một triết lý nào đó chạm tới những giá trị toàn cầu thì mới có tác phẩm lớn. Bên cạnh đó, nói đến quỹ là phải đề cập tới tính minh bạch và hiệu quả hoạt động".

Về cơ chế đấu thầu, đặt hàng sản xuất phim, đạo diễn Bùi Tuấn Dũng nói: "Trước tiên, phải làm rõ tính mục đích của sản phẩm đấu thầu, đặt hàng để làm gì? Ngay ở Mỹ, hằng năm quân đội đều dành một phần kinh phí để sản xuất những phim phục vụ cho nhiệm vụ của họ. Nhưng đó chỉ là một phần siêu nhỏ trong toàn bộ hoạt động điện ảnh ở nước này. Ở ta, mục đích của sản phẩm điện ảnh không chỉ là tuyên truyền, nó còn là văn hóa, là hàng hóa, nó phải sinh lời thì mới có thể tồn tại và phát triển được. Điện ảnh của chúng ta đang nghèo và yếu, cả về văn hóa và kinh tế. Chúng ta phải mạnh mẽ và thẳng thắn nhìn nhận điều đó thì mới phát triển được".

Nhìn chung, nền điện ảnh muốn phát triển thì phải đi đều trên hai chân vững vàng. Dựa vào đầu tư của Nhà nước - về nguồn vốn và chính sách hỗ trợ nói chung là cách nghĩ thiết thực, nhưng bản thân ngành điện ảnh cũng phải tự vận động cho ra dáng mới được.