Thiếu tài, tâm, tầm, chỉ có tác phẩm trung bình!

Báo Hànộimới xin giới thiệu cuộc trò chuyện về chủ đề trên giữa Thạc sĩ Ngô Hương Giang, nhà nghiên cứu trẻ đang công tác tại Viện Triết học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) với PGS.TS Phan Trọng Thưởng, nguyên Viện trưởng Viện Văn học, hiện là Phó Chủ tịch Hội đồng LLPB VHNT Trung ương.

- Ông vừa cho ra mắt cuốn "Thẩm định các giá trị văn học" được giới nghiên cứu và bạn đọc chú ý. Xin hỏi, để thẩm định đúng và trúng các hiện tượng văn học thì cần dựa trên những tiêu chí nào?

- Để trả lời câu hỏi của anh thật không đơn giản. Kinh nghiệm cho thấy các hiện tượng văn học có nhu cầu thẩm định thường khá phức tạp. Để thẩm định đúng, trước hết người thẩm định phải có năng lực thẩm định, thể hiện qua sự hiểu biết về đối tượng; trình độ nhận thức thẩm mỹ; qua năng khiếu và tư chất cá nhân; qua hệ thống giá trị chuẩn mực nghệ thuật và qua các góc độ, cách thức tiếp cận... Đồng thời, cũng cần thoát ly các định kiến; có thái độ khách quan, khả năng phát hiện cái mới, phê phán cái cũ, có ý thức trân trọng và bảo vệ các giá trị... Toàn bộ các yêu cầu đó làm nên tư cách của người thẩm định.

- Vấn đề ông nói liên quan đến câu chuyện đánh giá "thế nào là tác phẩm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật cao". Ông từng đúc kết về giá trị một tác phẩm VHNT là: "Chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc; chủ nghĩa nhân văn; khát vọng hướng tới cái đẹp, cái thiện, cái thật, cái cao cả; là các giá trị lao động sáng tạo, giá trị văn hóa lịch sử hình thành trong quá trình đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc". Phải chăng đó là toàn bộ hệ giá trị chuẩn mực của VHNT?

- Đó không chỉ là hệ giá trị chuẩn mực riêng của VHNT mà còn là hệ giá trị đạo đức - tinh thần - thẩm mỹ chung của dân tộc mà VHNT, với tư cách là hình thái ý thức xã hội đặc thù, cần phải phản ánh. Tuy nhiên, ngoài các giá trị phổ quát, giá trị chung, VHNT còn mang các giá trị đặc biệt, giá trị đặc trưng được tạo nên bởi hình tượng, ngôn ngữ, âm thanh, ánh sáng, màu sắc... được tổ chức, phối hợp theo các quy luật nghệ thuật và thẩm mỹ khác nhau, làm nên bản chất mỗi loại hình nghệ thuật. Như vậy, hệ giá trị chuẩn mực của VHNT không phải là một giá trị tự thân, đơn nhất hay nhất thời nào, mà là một tổ hợp các giá trị được xã hội thừa nhận.

- Ông cũng từng đưa ra các tiêu chí để đánh giá một tác phẩm có giá trị cao là: hay, có phẩm chất nghệ thuật chân chính, chứa đựng tư tưởng tiến bộ, hướng đến lợi ích chính đáng của nghệ thuật, của Tổ quốc và nhân dân. Hội đồng LLPB VHNT Trung ương có những định hướng về mặt lý luận như thế nào để góp phần xây dựng những tác phẩm như vậy?

- Để thực hiện chức năng chủ yếu là tư vấn cho Đảng và Nhà nước về những vấn đề của VHNT, Hội đồng LLPB VHNT trung ương đã và đang tiến hành nhiều việc, trong đó có việc nghiên cứu thực tiễn và xây dựng định hướng phát triển lý luận văn nghệ ở Việt Nam. Đây là nhiệm vụ hết sức quan trọng, sẽ được triển khai thực hiện từ nay tới hết năm 2015. Hy vọng đây sẽ là căn cứ để xây dựng và hoàn thiện bộ tiêu chí đánh giá văn học, góp phần thúc đẩy sự phát triển của LLPB văn học, từ đó tác động tới sáng tác. Còn việc làm thế nào để có nhiều tác phẩm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật cao lại không tùy thuộc vào ý muốn của Hội đồng, mà tùy thuộc vào nỗ lực và quyết tâm chung của cả giới VHNT.

- Với quan điểm của ông phải chăng sự thiếu vắng các tác phẩm VHNT đỉnh cao ở ta hiện nay không nằm ở các chính sách của Đảng và Nhà nước… mà nằm ở chỗ nền văn học của chúng ta đang thiếu những cá nhân sáng tạo có Tâm, có Tầm và có Tài?

- Tôi cho là như vậy. Cứ nhìn vào thực tế sẽ thấy. VHNT được tự do thế mà tại sao vẫn ít tác phẩm đỉnh cao? Tôi vẫn giữ quan điểm cho rằng, không có nhà văn thì không có tác phẩm. Nhưng nhà văn không có Tài, có Tâm, có Tầm thì giỏi lắm cũng chỉ là tác giả của những tác phẩm trung bình. Vai trò đầu tư, kích thích đối với những nhà văn lớn, nhà văn có tài thực sự ít ý nghĩa. Họ sáng tác có khi chỉ vì một nỗi đau, một nỗi bất hạnh lớn chứ không phải vì một ân huệ lớn.

- Nói chúng ta thiếu không có nghĩa là chúng ta không có những nhà văn có Tài, Tâm, Tầm. Vấn đề là cần làm gì để "quy tụ" những tác giả còn đang đâu đó trong không gian văn học này? Có nhất thiết phải đi tìm các tác phẩm giá trị và những nhà văn lớn từ trong các cuộc thi sáng tác VHNT hay không?

- Liệu có những người có Tài, Tâm, Tầm đang ở đâu đó trong không gian văn học Việt Nam hay không là chuyện cần đoán định. Nếu có thì cũng phải biết rõ lý do thì mới có thể quy tụ được. Như vậy, thực chất vấn đề vẫn trở lại với ba chữ Tài, Tâm, Tầm đã nói ở trên mà thôi. Còn việc tìm tác phẩm lớn, nhà văn lớn ở đâu? Ở các cuộc thi hay ở các hội... theo tôi đều không trúng địa chỉ cả. Chưa bao giờ các cuộc thi lại đẻ được ra nhà văn lớn!

- Xin chân thành cảm ơn ông!