Sẵn tâm lý “phong bì”

Đưa phong bì để nhờ vả là hình thức phổ biến nhất trong mối quan hệ giữa DN và cơ quan công quyền, trong khi nhiều công chức còn được DN mời dự chiêu đãi, đi du lịch nước ngoài. Đây là kết quả nghiên cứu thực trạng tham nhũng trong khu vực DN do Thanh tra Chính phủ và Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam công bố ngày 4-4.

Gần 50% doanh nghiệp cho rằng phải “bôi trơn” cho cán bộ tín dụng mới vay được vốn. Ảnh: Đàm Duy

50% DN không tố cáo tham nhũng

Nghiên cứu thực trạng tham nhũng trong khu vực DN là đề tài nằm trong dự án Sáng kiến xây dựng tính nhất quán và minh bạch trong quan hệ kinh doanh tại Việt Nam (ITBI), dựa trên "bối cảnh" là mối quan hệ DN - cơ quan công quyền. Trong quan hệ đó, DN được coi như bên "cung" (đưa hối lộ) còn cơ quan công quyền như bên "cầu" (bên có điều kiện để nhận hối lộ).

Để có bức tranh tổng thể về hiện trạng tham nhũng trong khu vực DN, Trung tâm Nghiên cứu chính sách và phát triển đã khảo sát tại 6 tỉnh, TP lớn: Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Hải Phòng, Đồng Nai và Cần Thơ. Ý kiến của 270 DN, 7 cuộc thảo luận nhóm và 12 cuộc phỏng vấn sâu các hiệp hội, cán bộ nhà nước cho thấy, tham nhũng đang xảy ra ở nhiều ngành, lĩnh vực có liên quan đến thủ tục đăng ký kinh doanh, xin cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, giao đất, đến thuế, hải quan, quản lý thị trường, xây dựng, bảo hiểm xã hội… Trong đó, tổng chi phí hằng năm DN biếu các cơ quan an toàn vệ sinh thực phẩm, tài nguyên - môi trường, bảo hiểm xã hội, tiêu chuẩn, chất lượng đo lường là không đáng kể so với kết quả thu được. Ngược lại, hơn 10% DN cho biết chi phí không chính thức gửi các cơ quan thuế, hải quan, quản lý thị trường là nhiều hoặc rất nhiều. Kết quả điều tra cũng cho thấy, có gần 50% DN khẳng định, phải có mối quan hệ với ngân hàng và xuất tiền bôi trơn cho cán bộ tín dụng mới vay được vốn hỗ trợ của Nhà nước. Hình thức phổ biến là hối lộ dưới dạng đưa phong bì để trả giá cho việc giải quyết các thủ tục. Bên cạnh đó, hình thức tặng quà bằng thẻ hội viên các câu lạc bộ, sử dụng dịch vụ đắt tiền hay mời đi du lịch, chiêu đãi, nhận người thân quen của cán bộ nhà nước vào làm việc, "lại quả" theo giá trị hợp đồng… cũng diễn ra khá phổ biến.

Ở một góc độ, tham nhũng có vẻ đã được xem là hiện tượng bình thường trong xã hội, vì hầu như không có khác biệt giữa câu trả lời của những người từng là nạn nhân của tham nhũng và những người chưa từng thấy tham nhũng. Mặc dù ít nhiều bức xúc với nạn này nhưng lý do chính mà 50% DN không tố cáo, 69% DN tự nhận là nạn nhân của tham nhũng vì cho rằng "đó không phải là việc của tôi", "có tố cáo cũng chẳng giải quyết được gì", hay đây là thông lệ chung, gần như mặc định trong quan hệ giao dịch. Các khoản không chính thức này có thể lên đến 1-5% chi phí của DN.

Giảm "nguồn cung" bằng cách nào?

Theo Cục phó Cục Chống tham nhũng Thanh tra Chính phủ Ngô Mạnh Hùng, hiện DN luôn mang sẵn tâm lý "phong bì", cứ gặp khó khăn khi làm việc với cơ quan công quyền là sẵn sàng làm việc này, thậm chí có khi họ đưa tiền mà không biết mình đưa vì lý do gì. Tình trạng này tồn tại một phần là do năng lực của chính DN còn hạn chế. Họ không nắm vững quy định về các văn bản pháp quy, không nhận biết được các hành vi tiếp tay cho tham nhũng. Trong khi việc lẽ ra phải làm là cần nắm chắc các quy định, văn bản pháp quy, các yêu cầu về thủ tục cần có mà mình phải tuân thủ khi đề nghị cấp phép hay thực hiện một thủ tục nào đó. Nếu chủ động trong việc này thì cơ quan công quyền sẽ phải làm theo đúng quy trình và DN không phải mất thêm chi phí.

Tuy nhiên, công bằng mà nói, ngay trong lĩnh vực quản lý đất đai đang có tình trạng tổ chức thực hiện quy hoạch sử dụng đất và giao đất ở nhiều nơi còn chưa nghiêm. Còn tồn tại việc lợi dụng thẩm quyền để lập phương án, điều chỉnh phương án quy hoạch xây dựng đô thị, quy hoạch điểm dân cư. Bên cạnh đó, quy hoạch chi tiết xây dựng đô thị chưa hoàn thiện cũng tạo điều kiện cho cán bộ lợi dụng trong việc xác định mật độ xây dựng và tầng cao công trình. Do đó, một trong những vấn đề đi đầu để giảm nguồn cung, phòng chống tham nhũng trong DN là tạo lập môi trường kinh doanh cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng, công bằng và nâng cao nhận thức, năng lực; xây dựng, phổ biến những bộ công cụ, tài liệu cho DN. Khi đã hiểu thì họ sẽ thay đổi, giảm bớt dần việc chủ động đưa hối lộ.

Để chống được tệ tham nhũng còn cần có hệ thống bảo vệ người tố cáo tham nhũng. Có như vậy thì người tố cáo mới "an toàn" dám đứng ra tố cáo. Còn người nhũng nhiễu phải bị xử lý nếu bị tố cáo, từ đó sẽ không dám nhũng nhiễu. Về vấn đề này, Luật Phòng chống tham nhũng đã đưa ra các quy định, Thanh tra Chính phủ cũng đã tổ chức nhiều cuộc hội thảo phổ biến các quy định, cơ chế bảo vệ người chống tham nhũng. Nhưng những vấn đề này vẫn còn chưa phổ biến rộng rãi đến mọi người và hệ thống bảo vệ người chống tham nhũng còn ở mức... sơ khai. Vì vậy, hệ thống này chưa thể hiện được vai trò là nơi tin tưởng cho người chống tham nhũng.

Theo ông Conrad Fzellmann, Phó Giám đốc Tổ chức Hướng tới minh bạch, các DN đã ý thức được vai trò của mình, nhưng vẫn tiếp tay cho tham nhũng bằng các khoản thanh toán không chính thức. Chuyện "hoa hồng", "phong bì" là thường xảy ra. Hối lộ giữa khu vực tư với nhau cũng phổ biến như hối lộ giữa khu vực tư với khu vực công. Do đó, cần phải nâng cao nhận thức, đưa ra các hướng dẫn hỗ trợ cho DN. Thúc đẩy hơn nữa tính liêm chính trong DN và khuyến khích hành động tập thể, đối thoại giữa Chính phủ với DN trong một số ngành, trong đấu thầu mua sắm.