Phải đồng bộ nhiều giải pháp

Việc cải tạo Hồ Gươm sẽ mang lại môi trường và cảnh quan đẹp hơn.Ảnh: Xuân Chính

Hồ đang ô nhiễm nghiêm trọng
Hồ Hoàn Kiếm có diện tích 10,6ha, chiều rộng trung bình 200m, dài 600m, độ sâu trung bình 1,5-2m. Với chiều sâu hiện tại, lượng nước trong hồ vào khoảng 160.000-200.000m3.

Kết quả khảo sát địa chất thủy văn và địa chất công trình khu vực hồ cho thấy hồ chủ yếu được nước mưa, một phần nước trong tầng trầm tích Holocene và lớp trong sét thấm xuyên cung cấp nên trong hồ có nước quanh năm. Lớp bùn trong hồ nằm ở bề dày trung bình từ 0,6-0,8m. Đặc điểm nổi bật của hồ là màu xanh do các loài tảo đặc hữu và sự hiện diện hàng trăm năm của giống rùa quý. Thành phần vi tảo rất phong phú với sự xuất hiện của 61 loài thuộc 4 ngành: tảo Lam, tảo Lục, tảo Silic và tảo Mắt. Rùa hồ Hoàn Kiếm là loài rùa nước ngọt lớn và hiếm, được liệt kê ở cấp cực kỳ nguy cấp trong sách đỏ của Tổ chức Quốc tế về bảo tồn động vật hoang dã (IUCN) năm 2006.

Những năm gần đây, do tác động của đô thị hóa và sự phát triển KT-XH, cũng như các hồ khác, hồ Hoàn Kiếm đang phải đối mặt với ô nhiễm nặng và chất lượng nước hồ suy giảm. Các yếu tố môi trường tác động càng làm cho mật độ thực vật phù du có xu hướng tăng dần kéo theo hàm lượng ôxy hòa tan giảm đột ngột vào từng thời điểm khác nhau, ảnh hưởng đến sự bảo tồn của nhiều động, thực vật trong hồ. Trong nước xuất hiện vi khuẩn lam Microcystis có khả năng sinh độc tố. Hồ như một ao tù với mực nước ngày một cạn dần do bay hơi khiến cho mực nước trung bình có lúc chỉ còn khoảng 1m. Nước thải, phế thải, bùn cát… tích tụ nhiều năm đã làm lớp bùn lắng đọng ngày càng dày, cản trở việc lưu thông nước hồ với các nguồn nước ngầm. Tình hình ô nhiễm ngày càng gia tăng đòi hỏi phải cải thiện chất lượng nước hồ, bảo đảm môi trường trong sạch, bảo tồn các sinh vật quý hiếm, trong đó có rùa hồ Hoàn Kiếm.

Mới chỉ là giải pháp tình thế

Từ nhiều năm nay, UBND TP đã tập trung chỉ đạo xử lý ô nhiễm môi trường hồ. Vào năm 2003, nước thải được tách ra khỏi hồ nhờ việc nâng mép hai đập tràn cống xả tại phố Hàng Khay và phố Đinh Tiên Hoàng lên cao độ +7,87m so với cao độ trung bình của bờ hồ là +8,10m. Hiện tại hồ chỉ tiếp nhận nước mưa. Đập tràn tại các cống xả đã tách được hầu hết nước thải đô thị vào hồ. Tuy nhiên, việc này đã làm giảm đáng kể lượng nước bổ cập cho hồ vào mùa mưa.

Mực nước ít khi bảo đảm cao độ +7,60m để duy trì cảnh quan cho hồ. Do không có dòng chảy, hồ bị tù đọng quanh năm, khả năng tự làm sạch nước bị giảm.

Mực nước hồ thường bị cạn do bay hơi trong mùa khô. Vì vậy, từ năm 2004, TP đã phải dùng phương pháp bổ sung nước cưỡng bức bằng nguồn nước của Công ty Nước sạch Hà Nội. Lượng nước bổ sung mỗi ngày khoảng 500-800m3 trên tổng lượng nước trong hồ 160.000m3 nên không làm xáo trộn điều kiện sinh thái trong hồ.

Để xử lý ô nhiễm hồ, Công ty TNHH nhà nước MTV Thoát nước Hà Nội đã nhiều lần nạo vét bùn bằng phương pháp thủ công, với lượng bùn nạo vét khoảng 50-60m3/đêm không làm ảnh hưởng đến chất lượng nước và hệ sinh thái hồ. Từ cuối tháng 2-2011 đến nay, công ty đã dọn bùn xung quanh bờ và thả bè thực vật thủy sinh trên hồ, tạo môi trường trong sạch để chuẩn bị chữa bệnh cho rùa. Kết quả phân tích chất lượng nước sau đợt nạo vét bùn, rác ven bờ và bổ sung nước vào hồ cho thấy mức độ ô nhiễm ở đây giảm và thấp hơn nhiều so với các hồ khác trong TP. Nồng độ ôxy đã được nâng lên. Môi trường sống cho các loài thủy sinh, trong đó có rùa hồ Hoàn Kiếm được cải thiện rõ rệt. Tuy nhiên, đây cũng chỉ là giải pháp tình thế, chưa bảo đảm một cách bền vững môi trường trong sạch cho hồ.

Trong khuôn khổ dự án "Nghiên cứu và ứng dụng công nghệ hút bùn của CHLB Đức để ổn định và phục hồi môi trường một số hồ ở Hà Nội", Sở KH&CN đã phối hợp với các cơ quan chức năng tổ chức việc hút bùn thí điểm bằng thiết bị Sediturtle trên diện tích khoảng 1.000m2 tại hồ Hoàn Kiếm. Đây là thiết bị hút bùn sinh thái không ảnh hưởng đến chất lượng nước hồ, đời sống thủy sinh trong đó và môi trường xung quanh. Tuy nhiên, thiết bị hút bùn với công suất 10m3/h không phù hợp để giải quyết được lượng bùn đáy với diện tích trên 10ha của hồ.

Thời điểm này, ngay sau khi đưa được rùa về khu vực chữa trị ở khu vực Tháp Rùa, TP nên triển khai đồng bộ các công việc: nạo vét thủ công bùn cặn ven bờ kết hợp với nạo vét cơ giới bùn cặn đáy hồ để có thể tăng thêm chiều sâu của hồ từ 0,3-0,6m. Kịp thời đánh bắt và diệt rùa tai đỏ và các động vật ngoại lai khác. Tính toán, cải tạo lại đập tràn các hố ga cống thoát nước vào hồ trên phố Hàng Khay và phố Đinh Tiên Hoàng để tăng lượng nước mưa cấp cho hồ. Nghiên cứu bổ cập thường xuyên nước cho hồ từ các giếng khoan khai thác nguồn nước ngầm ở khu vực lân cận. Lắp đặt thiết bị sục khí chìm trong các giếng ngầm ven bờ để cung cấp ôxy cũng như tạo chế độ dòng chảy trong hồ. Thả và nuôi trồng có kiểm soát các bè thực vật thủy sinh nhằm tạo cảnh quan và tăng cường quá trình làm giàu ôxy, làm sạch nước hồ. Kết hợp giữa tuyên truyền vận động với biện pháp xử lý hành chính để ngăn chặn việc phóng sinh rùa tai đỏ, xả rác thải và nước thải vào hồ.

Nếu triển khai đồng bộ các giải pháp nhằm tăng dung tích chứa, bổ cập nước sạch, tạo dòng chảy, ổn định chế độ ôxy và ngăn chặn chất thải xả vào hồ nói trên, hồ Hoàn Kiếm không chỉ bảo đảm cảnh quan mà còn tạo môi trường sống phù hợp cho rùa quý và các hệ động thực vật thủy sinh khác.