NSND Đào Trọng Khánh: Đạo diễn của những thước phim đậm chất thơ

Ông thành công và ghi dấu ấn với những bộ phim về lãnh tụ, những nhân vật kiệt xuất trong lĩnh vực chính trị, ngoại giao nước ta như Chủ tịch Hồ Chí Minh, Thủ tướng Phạm Văn Đồng, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Cố vấn Lê Đức Thọ... Ngoài ra, Đào Trọng Khánh còn được mệnh danh là nhà làm phim chuyên dòng phim tài liệu nghệ thuật.

1. NSND Đào Trọng Khánh sinh ra và lớn lên tại Hải Phòng. Đầu những năm 1960, ông trở thành công nhân thành phố Cảng, sau đó nhập ngũ. Từ chiến trường ông về công tác tại Xưởng phim Thời sự tài liệu (tiền thân của Hãng phim Tài liệu Khoa học Trung ương, sau này là Công ty TNHH MTV Hãng phim Tài liệu Khoa học Trung ương) và bắt đầu sự nghiệp của một nhà làm phim tài liệu chuyên nghiệp với những bộ phim đậm chất thơ.

Tham gia hoạt động điện ảnh từ năm 1965, tới nay, Đào Trọng Khánh đã biên kịch, đạo diễn nhiều phim giành giải thưởng tại các kỳ Liên hoan phim quốc gia và Giải thưởng Cánh diều. Ông viết lời bình cho chính phim của mình và tham gia viết lời bình cho phim của nhiều đạo diễn khác.

Trước khi đến với điện ảnh, Đào Trọng Khánh là một nhà thơ. Tuổi trẻ sôi nổi, vốn yêu thích và có năng khiếu văn học nghệ thuật, ông cùng các bạn đồng trang lứa như Thanh Tùng, Thi Hoàng sáng lập trang thơ của tạp chí Cửa Biển. Ông cũng là bạn thân thiết của nhà viết kịch Lưu Quang Vũ, nhà văn Nguyễn Khắc Phục, họa sĩ Lê Đại Chúc... Khi thấy bạn thơ bạn văn của mình lần lượt gác bút nghiên cầm súng chiến đấu bảo vệ Tổ quốc, Đào Trọng Khánh muốn vừa được sáng tác vừa được tới gần hơn với chiến trường nên quyết định chuyển hướng sang làm phim tài liệu. Ông không ngờ rằng bản thân bị cuốn vào những thước phim sâu và lâu đến mức không còn thời gian, cơ hội quay trở lại với niềm đam mê thuở ban đầu.

Tuy vậy, nhờ xuất phát điểm là nhà thơ, Đào Trọng Khánh đã có được thành công khi các bộ phim tài liệu mà ông đảm nhận vai trò biên kịch, đạo diễn hay đơn giản chỉ tham gia viết lời bình, đều mang đậm chất trữ tình. Đào Trọng Khánh quan niệm, mỗi bộ phim tài liệu là một bài thơ bằng hình ảnh và ông trung thành với sứ mệnh sáng tác đó khi cho ra đời những bộ phim mà ngay cả cái tên cũng ý nhị, gợi hình như “Một phần năm mươi giây cuộc đời”, “Vũ nữ Trà Kiệu”, “Người yêu dấu ở Lũy Hoa”, “Hòn Thơm của bé”...

Những năm 1980 và 1990, NSND Đào Trọng Khánh trở thành gương mặt nổi bật của điện ảnh tài liệu khi ông thường xuyên xuất hiện tại sân khấu Lễ trao giải Liên hoan phim Việt Nam nhiều năm liền. Đa số phim của Đào Trọng Khánh đều chú trọng về tư tưởng, thể hiện rõ kiến thức, tay nghề của người làm phim ở cả hai vai trò là tạo ra câu chuyện và dẫn dắt câu chuyện. Đi theo hướng này, các phim của ông để lại dấu ấn trong lòng người xem bởi ý tưởng độc đáo, nội dung hấp dẫn.

Đồng nghiệp các thế hệ ở Hãng phim Tài liệu Khoa học Trung ương không ai là không biết câu chuyện NSND Đào Trọng Khánh đã gom lá xà cừ rụng ở cổng Hãng phim đem đốt và sử dụng hình ảnh ngọn lửa cháy từ đống lá khô đó trong phim “Lửa thiêng” một cách rất thuyết phục. Dù là cách làm thủ công, đơn giản nhưng hình ảnh ngọn lửa trong phim đã hoàn toàn chuyển tải được tư tưởng, tinh thần của bộ phim, đúng theo ý đồ của tác giả.

2. Trong làng phim tài liệu Việt Nam, Đào Trọng Khánh là người làm nhiều phim về lãnh tụ, các nhân vật lịch sử. Và, dù đã có được thành công nhưng ông vẫn luôn coi đó là thử thách trong nghề, mỗi lần chạm vào đề tài này là mỗi lần phải vượt qua giới hạn khác nhau. Ông chia sẻ rằng, khi làm những bộ phim về đề tài này, nhà làm phim phải thực sự có cảm tình và kính trọng các nhân vật lịch sử, các lãnh tụ cách mạng đồng thời phải có đủ tư liệu để đánh giá đúng công lao của họ, cuối cùng là phải tôn trọng sự thật và nói đúng sự thật.

Năm 2014, NSND Đào Trọng Khánh hoàn thành phim tài liệu dài 60 phút có tựa đề “Giọt nước giữa đại dương”. Bộ phim được chắt lọc từ 700 phút phim tư liệu về Đại tướng Võ Nguyên Giáp mà ông đã quay được trong nhiều năm, bao gồm những câu chuyện về chiến tranh và chuyện cuộc đời của Đại tướng Võ Nguyên Giáp do chính Đại tướng kể lại “một cách thật thà”, chi tiết. Và, lối kể chân thực của nhân vật chính - Đại tướng Võ Nguyên Giáp - được lấy làm tinh thần của bộ phim khiến cho nó trở nên độc đáo so với các phim khác về tướng Giáp. “Giọt nước giữa đại dương” được trao giải Cánh diều Vàng còn nhà làm phim lão làng Đào Trọng Khánh được vinh danh với giải Đạo diễn xuất sắc tại Giải thưởng Cánh diều 2014 và giải Kịch bản xuất sắc tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ XIX.

Năm 2020, NSND Đào Trọng Khánh, lúc này đã nghỉ hưu và sống tại Hải Phòng, đã ra mắt cuốn sách dày 500 trang có tựa đề “Đất và Người”. Cuốn sách viết ở dạng ký văn học, bao gồm những câu chuyện về cuộc đời, thời cuộc, về những nhân vật gắn liền với lịch sử, những thước phim mà Đào Trọng Khánh đã làm về lãnh tụ Hồ Chí Minh, Võ Nguyên Giáp... Không chỉ viết về những nhân vật lịch sử, ông còn “bắt nét” một số bạn bè, văn nghệ sĩ đồng nghiệp như Võ An Ninh, Nguyễn Tư Nghiêm, Lưu Quang Vũ, Nguyễn Khắc Phục, Ngô Kha, Nguyễn Phan Chánh...

3. Thế giới trong phim Đào Trọng Khánh vô cùng nhân ái hiền hòa. Một thế giới nuôi dưỡng tâm hồn của mỗi con người sau những bộn bề của cuộc sống. Điều đó làm nên sức hút cho những bộ phim do Đào Trọng Khánh thực hiện. Và cũng chính ông, trong đời thường, cũng là người có sức hút đặc biệt. Bởi thế mà mỗi khi xuất hiện, Đào Trọng Khánh luôn đem đến cho đồng nghiệp trẻ ở độ tuổi con, cháu ông một bầu không khí vui vẻ, thân tình. Ở Hãng phim, ông được các đàn em thân thiết yêu mến gọi bằng cái tên thân mật “Bầu” Khánh (cùng với NSND, đạo diễn Lê Mạnh Thích là “Bầu” Thích, còn đạo diễn, NSND Trần Văn Thủy được gọi là "Đội trưởng").

Cả cuộc đời đắm đuối với điện ảnh tài liệu, Đào Trọng Khánh đã có một sự nghiệp rực rỡ. Tuy nhiên, trong ông vẫn còn nhiều dự định và khát khao. Ông vẫn muốn làm phim về Chủ tịch Hồ Chí Minh, một bộ phim nói về chuyện Bác Hồ đã đi bộ từ Liên Xô (cũ) qua sa mạc sang Trung Quốc rồi về lại Việt Nam làm cách mạng Tháng Tám. Ông bộc bạch: “Tôi muốn nói rằng, Hồ Chí Minh là vị lãnh tụ đi bộ nhiều nhất trên thế giới. Thậm chí, tôi được biết những năm cuối đời, Người có ao ước đi bộ vượt Trường Sơn mà không thành”...