Nhớ người viết khúc Quân ca

“Càng học càng thấy bể học không cùng”

Nhạc sĩ Doãn Quang Khải quê ở thôn Phú Mỹ, xã Ngọc Mỹ, huyện Quốc Oai, Hà Nội. Ông sinh ngày 10-8 -1925, nhập ngũ ngày 19-8-1945, là thành viên đoàn quân Tây tiến, tham gia chiến đấu ở Hà Tây, Hòa Bình, Việt Bắc, Hà Nam Ninh trong kháng chiến chống thực dân Pháp. Bước chân ông đã qua các chiến trường Tây Nguyên, Bình Trị Thiên trong những năm kháng chiến chống Mỹ.

Nhạc sĩ Doãn Quang Khải tự nhận vốn liếng nhạc lý của mình chỉ “tàm tạm” và việc sáng tác bài hát “Vì nhân dân quên mình” thực sự là trong giờ phút thăng hoa. Năm 1950, ông được cử đi học lớp bổ túc Đại đội. Trước khi đưa bộ đội vào chiến trường, nhà trường tổ chức sáng tác âm nhạc, thơ văn... để thể hiện quyết tâm chiến thắng kẻ thù xâm lược. Ông cho biết: “Mình say mê âm nhạc nhưng hiểu biết về âm nhạc còn rất hạn chế. Để có vốn kiến thức về lĩnh vực này, mình đã học thầy, học bạn, đọc sách”.

Ông may mắn được người bạn, đồng đội là nhạc sĩ Minh Phong cho mượn tài liệu và chỉ dẫn những kiến thức âm nhạc cơ bản; được nhạc sĩ Huy Du, khi đó là thành viên Đoàn văn nghệ Quân khu 3, cho một số sách nhạc. Rồi một người bạn tặng cho 2 cuốn vở chép tay về “Hòa âm sơ giải” và “Hành ca diễn giải”... Ông coi đó là những kỷ vật quý mà mình may mắn có được.

Nhiều lần gặp gỡ, được cùng nhạc sĩ Doãn Quang Khải trò chuyện, trao đổi về việc học chữ Hán, dịch văn bản Hán Nôm, học nhạc lý..., tôi nghe thấy ông nhắc nhiều lần câu nói: “Càng học càng thấy bể học không cùng”. Đó là điều ông tự đúc kết và cố gắng học hỏi để làm giàu vốn tri thức của mình. Ông là một tấm gương tự học, học tập suốt đời.

Một bài ca - tài hoa một đời

Nhạc sĩ Doãn Quang Khải kể: “Vào một buổi chiều, khi đọc Báo Quân đội Nhân dân, tôi chú ý đến cái tên của tờ báo (trước đó mang tên là Báo Vệ quốc đoàn). Nghiền ngẫm quanh cái tên này và khi đọc khẩu hiệu “Vì nhân dân phục vụ” thì tôi nảy ra cảm hứng sáng tạo. Tôi cứ nhẩn nha đọc rồi hát thử, thấy những chữ “Vì nhân dân phục vụ” không có tính nhạc, bèn thử thay là “Vì nhân dân quên mình”, rồi thử hát lên, thấy “ổn” hơn, thế là tập trung suy nghĩ để sáng tác. “Vì nhân dân quên mình”, “Vì nhân dân hy sinh”... Chủ đề xuất hiện, đồng thời tông nhạc cũng được chọn. Ngay đêm hôm đó, khi đồng đội đã ngủ yên, tôi ra vườn hoa của trường, đứng dưới chân cột đèn, suy nghĩ hoàn chỉnh bài hát. Sau khoảng 3 tiếng đồng hồ, từ 21h - 24h, thì tạm ưng ý. Phần nhạc sử dụng nhịp 2/4, giọng Đô trưởng, tốc độ vừa phải, theo bước đi hành tiến, đều đặn, khỏe khoắn, tự tin: “Đồ mi sol mi rê đồ/ Đồ mi sol si rê đô...” (“Vì nhân dân quên mình, vì nhân dân hy sinh...”). Sáng hôm sau, khi anh em đi tập thể dục, tôi đưa cho anh em xem bản nhạc, nghe tôi hát rồi cùng nhau hát thử. Mọi người đều rất thích thú và cổ vũ khiến mình rất vui!”.

Nếu không được chính nhạc sĩ Doãn Quang Khải kể thì không ai biết rằng tại sao bài hát lại vượt ra khỏi khuôn khổ một đơn vị để trở thành một tác phẩm được phổ biến rộng rãi và trở nên nổi tiếng. Ít ngày sau khi được “hát chơi”, bài hát “Vì nhân dân quên mình” được chép lại trên giấy trắng và dán lên báo tường. Nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát dịp ấy là khách mời của lớp học, sau khi đọc báo tường đã xin phép gỡ bài báo của ông mang về cho đội văn công của trường dàn dựng thành tiết mục biểu diễn.

Ngày 01-5-1951, trong nghi lễ bế mạc lớp học, lần đầu tiên bài hát “Vì nhân dân quên mình” vang lên hùng tráng. Năm 1952, bài hát được gửi về Cục Quân huấn thẩm định, rồi được gửi tham gia cuộc thi sáng tác văn học nghệ thuật toàn quốc 1952 - 1953 do Hội Văn nghệ Việt Nam tổ chức. Riêng về âm nhạc, không có giải Nhất, bài hát “Vì nhân dân quên mình” của Doãn Quang Khải đoạt đồng giải Nhì. Bài hát được đánh giá cao vì đã nói lên nguồn gốc quân đội ta từ nhân dân mà ra, vì nhân dân mà chiến đấu; đồng thời, ca ngợi mối quan hệ quân dân gắn bó, sự tin yêu của nhân dân đối với quân đội. Đó là những nguồn mạch tạo nên sức mạnh bách chiến bách thắng của Quân đội Nhân dân Việt Nam.

Về sau, bài hát “Vì nhân dân quên mình” được chọn làm Quân ca của Quân đội Nhân dân Việt Nam; được chọn làm nhạc hiệu của Chương trình Phát thanh Quân đội của Đài Tiếng nói Việt Nam và Chương trình Truyền hình Quân đội của Đài Truyền hình Việt Nam. Bao năm qua, bài hát đã theo bước chân những người chiến sĩ ra trận, chiến đấu quên mình để đem lại độc lập cho đất nước, hạnh phúc cho nhân dân. Khúc quân hành sẽ còn tiếp tục vang xa theo chân những người lính trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa.

Những năm sau khi nghỉ hưu, Trung tá Doãn Quang Khải tham gia Ban Chấp hành Hội Cựu chiến binh của huyện Quốc Oai và xã Ngọc Mỹ hai khóa. Với vốn Hán học uyên thâm, ông đã giúp địa phương dịch nhiều tư liệu, đóng góp cho việc xây dựng văn chỉ của thôn quê. Trong đó, đáng kể nhất là việc dịch văn bia “Phú Mỹ thôn trung ký chi bi” (Bia ghi chép lại việc thôn Phú Mỹ) dựng năm Canh Tuất (1850). Ông dịch xong ngày 10-8-1992, bản sao lục tháng 10-2000, có chứng thực của Trưởng ban Khánh tiết Nguyễn Doãn Cường, Chưởng văn Nguyễn Văn Trình, Chủ tế Nguyễn Văn Bật.

Cả đời  nhạc sĩ Doãn Quang Khải luôn sống giản dị, chất phác. Mãi đến đầu năm 2004 ông mới có được “thư phòng” riêng trong khuôn viên của gia đình, là món quà tặng của Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 (Bộ Quốc phòng) hỗ trợ xây dựng để tri ân với một cựu chiến binh có nhiều công lao nhưng còn khó khăn trong cuộc sống. Ngày 18-6-2007, nhạc sĩ Doãn Quang Khải, tác giả khúc Quân ca của Quân đội nhân dân Việt Nam anh hùng, đã thanh thản ra đi ở tuổi 82.

Sách “Từ điển Bách khoa Quân sự Việt Nam” (NXB Quân đội Nhân dân, H, 1996, tr.913, viết: “Vì nhân dân quên mình”, hành khúc của Doãn Quang Khải - Học viên khóa 6 Trường Lục quân Việt Nam, sáng tác tháng 5-1951, nói lên nguồn gốc “từ nhân dân mà ra”, mục đích “vì nhân dân mà chiến đấu” của Quân đội Nhân dân Việt Nam). Ca ngợi quan hệ gắn bó giữa quân đội với nhân dân, sự tin yêu của nhân dân với quân đội. Được giải thưởng của Hội Văn nghệ Việt Nam (1952 - 1953). Một trong những bài hát truyền thống của Quân đội Nhân dân Việt Nam, được sử dụng làm nhạc hiệu của Chương trình phát thanh quân đội và Chương trình truyền hình quân đội.

Doãn Quang Khải là trường hợp nhạc sĩ chỉ sáng tác một bài hát mà đã trở thành tác phẩm để đời. Bài hát vừa độc đáo, mang dấu ấn riêng của nghệ sĩ, vừa là tác phẩm thuộc về mọi người. Ông xứng đáng được tôn vinh.

Lời bài hát “Vì nhân dân quên mình”

“Vì nhân dân quên mình/ Vì nhân dân hy sinh/ Anh em ơi, vì nhân dân quên mình/ Đoàn Vệ quốc chúng ta ở nhân dân mà ra/ Được dân mến, được dân tin muôn phần.

Thề vì dân suốt đời/ Thề tranh đấu không ngừng/ Vì đất nước thân yêu mà hy sinh/ Thề diệt hết đế quốc kia, giành tự do hòa bình/ Đoàn Vệ quốc quên mình vì nhân dân.

Thề noi gương Bác Hồ/ Vì nhân dân gian lao/ Trong bao năm Người tranh đấu không ngừng/ Người chỉ biết có dân, ngày ngày lo sao cho/ Toàn dân ấm, toàn dân no, được học hành.

Người chỉ vui khi nào/ Toàn dân hết đau thương/ Người tranh đấu đem tương lai về cho dân/ Đoàn Vệ quốc chúng ta là con yêu của Người/ Thề noi gương suốt đời vì nhân dân”.