Người “thư ký chiến trường” - NSND Đặng Xuân Hải

Khi đó, với vai trò quay phim, ông đã ghi lại những khoảnh khắc chân thực, sống động nhất về những giờ phút cuối cùng của cuộc chiến tranh giành độc lập, thống nhất đất nước. Chính những thước phim quý giá ấy đã trở thành tư liệu quan trọng để đạo diễn Trần Việt thực hiện bộ phim tài liệu “Chiến thắng lịch sử Xuân 1975”, tác phẩm xuất sắc giành Giải Bông Sen Vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 4 năm 1977.

1. NSND Đặng Xuân Hải sinh năm 1944 tại Nam Định. Tháng 4-1963, ở tuổi 19, ông nhập ngũ, trở thành chiến sĩ của Sư đoàn 320, sau đó được điều động sang Lữ đoàn 335. Từ tháng 2-1964 đến tháng 9-1968, ông chiến đấu, học tập và công tác tại chiến trường Trị Thiên. Tại đây, sau khi hoàn thành khóa học Quay phim mặt trận kéo dài 3 tháng, Đặng Xuân Hải trở thành phóng viên quay phim của Quân khu Trị Thiên.

Trong chiến dịch Mậu Thân 1968, ông bị thương tại Thành nội Huế và được đưa ra Bắc điều trị. Đến tháng 1-1969, ông quay lại với chiếc máy quay, đảm nhận chức Trung đội trưởng tại Điện ảnh Quân đội Nhân dân thuộc Tổng cục Chính trị. Những thước phim do ông ghi lại trong bộ phim tài liệu “Chiến thắng Xuân 1968” đã giúp ông giành Giải thưởng Đặc biệt dành cho quay phim dũng cảm tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 2 năm 1973. Tháng 8-1969, Đặng Xuân Hải được cử đi học tại khoa Quay phim, Trường Điện ảnh Việt Nam (nay là Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội). Sau khi tốt nghiệp năm 1972, ông lập tức trở lại chiến trường, mang theo chiếc máy quay đến những mặt trận khốc liệt nhất như Quảng Trị, Lào, Campuchia... Trận đánh cuối cùng mà ông ghi lại bằng ống kính của mình chính là cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân năm 1975.

Có thể nói, những lần vào sinh ra tử trên các chiến trường khốc liệt, kể cả lần bị thương tại Huế đã tôi luyện cho Đặng Xuân Hải bản lĩnh gan dạ và tư duy thông minh của một người lính Cụ Hồ. Nhờ đó, ông có thể ghi lại những thước phim chân thực ngay giữa làn lửa đạn. Trong suốt sự nghiệp, ông đã quay hàng vạn mét phim tư liệu, tham gia thực hiện nhiều tác phẩm của Điện ảnh Quân đội Nhân dân. Đặc biệt, ông góp phần tạo nên những bộ phim tài liệu có giá trị cao về lịch sử và nghệ thuật, được vinh danh với giải thưởng Bông Sen Vàng như “Chiến thắng lịch sử Xuân 1975”, “Cuộc đụng đầu lịch sử”...

Năm 1988, Đặng Xuân Hải theo học khoa Đạo diễn tại Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội, mở ra một chặng đường mới trong sự nghiệp. Ở vai trò đạo diễn, ông nhanh chóng khẳng định tài năng với những bộ phim tài liệu giàu giá trị nhân văn và nghệ thuật.

Hai tác phẩm “Thị xã vẫn yên tĩnh” và “Nước mắt - Nụ cười” do ông đạo diễn lần lượt giành Giải Bông Sen Bạc tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 7 (1985) và lần thứ 9 (1990), đồng thời được trao Giải A của Bộ Quốc phòng cũng trong năm 1990. Những thành công này tiếp tục khẳng định dấu ấn sâu sắc của ông trong nền điện ảnh nước nhà.

2. Là một trong những quay phim của Điện ảnh Quân đội Nhân dân tham gia chiến dịch Hồ Chí Minh mùa xuân 1975, NSND Đặng Xuân Hải luôn tự hào về nhiệm vụ lịch sử mà mình đã thực hiện. Ông vẫn nhớ rõ cảm giác hồi hộp khi nhận lệnh tiến sâu vào chiến trường miền Nam vào tháng 3-1975, dù khi đó “chưa biết cụ thể sẽ đi đâu do tính chất bí mật của nhiệm vụ”.

“Khi ấy, đoàn chúng tôi có ba đội quay chính, do đồng chí Trần Việt - Giám đốc Điện ảnh Quân đội - làm trưởng đoàn. Nhận lệnh xong, chúng tôi cũng chưa biết mình sẽ đi đâu, vì chỉ trên đường đi, trưởng đoàn mới phân công nhiệm vụ cho từng người. Đến Huế, tôi thấy không khí ngày đầu giải phóng vô cùng sôi nổi. Sau đó, chúng tôi tiếp tục vào Quy Nhơn, rồi nhận lệnh quay ngược lên Tây Nguyên, đi qua Buôn Ma Thuột, vòng về Bình Phước. Khi đến Lộc Ninh, chúng tôi gặp các anh em xưởng phim Quân Giải phóng do anh Trương Thành Hỉ phụ trách” - ông nhớ lại.

Lúc đó đã là cuối tháng 4-1975, chiến sĩ quay phim Đặng Xuân Hải cùng đồng đội được cấp phát trang phục mới và nhận nhiệm vụ tiếp theo. Từ Lộc Ninh, tổ làm phim của ông được phân công đi theo Đoàn 232 - một trong năm mũi tiến công vào Sài Gòn.

“Đêm 29-4, chúng tôi đi trên con đường hai bên nhà dân đông đúc, biết rằng đã đến vùng đồng bằng. Sáng 30-4, chúng tôi đến Cầu Bông và ghi lại những thước phim trận giao tranh ác liệt giữa quân ta và địch để mở nút chặn, tiến vào Sài Gòn. Tiếp đó, chúng tôi di chuyển về ngã tư Bảy Hiền, tiến thẳng đến Bộ Tổng Tham mưu, rồi tới Dinh Độc Lập, ghi lại khoảnh khắc nội các Dương Văn Minh bị bắt giam” - ông hồi tưởng. Những thước phim quý giá, chân thực về ngày 30-4-1975 và những thời khắc lịch sử trước đó do đội quay của Đặng Xuân Hải thực hiện đã trở thành tư liệu quan trọng trong bộ phim tài liệu "Chiến thắng lịch sử Xuân 1975" của đạo diễn Trần Việt. Tác phẩm này đã xuất sắc giành Giải Bông Sen Vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 4, khẳng định dấu ấn của những chiến sĩ cầm máy trong cuộc chiến giành độc lập dân tộc.

Ít ai biết rằng, khi tiến vào nội thành Sài Gòn, Đặng Xuân Hải cùng các đồng đội đã xung phong đi qua những cửa ngõ khốc liệt nhất, nơi không ít chiến sĩ đã anh dũng hy sinh. Tinh thần quả cảm ấy càng khắc họa rõ bản lĩnh của một phóng viên mặt trận - người sẵn sàng lao vào nơi nguy hiểm nhất để ghi lại những khoảnh khắc chân thực của cuộc chiến. Giống như một thư ký chiến trường, ông đã dùng ống kính để chép lại từng diễn biến những ngày cuối cùng trong cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc.

Nhìn lại nhiệm vụ của mình trong chiến dịch Hồ Chí Minh mùa xuân 1975 với tư cách là một người lính quay phim điện ảnh, NSND Đặng Xuân Hải khiêm tốn cho rằng ông chỉ làm tròn nhiệm vụ được giao, và chính điều đó mới khiến ông cảm thấy vinh dự hơn bao giờ hết.

Ông chia sẻ: “Là lính quay phim mặt trận, đã tham gia nhiều chiến dịch, chúng tôi không nghĩ đến chuyện hy sinh, mà chỉ nghĩ làm sao để tránh nguy hiểm nhưng vẫn hoàn thành nhiệm vụ. Phải tính toán để chọn được góc máy tốt, vì chính việc chọn góc quay hợp lý cũng là cách giúp hạn chế rủi ro. Xét cho cùng, dù muốn hay không, người quay phim vẫn đi sau bộ đội chiến đấu, nguy hiểm cũng ít hơn phần nào. Nhưng trên hết, chúng tôi luôn ý thức rằng những thước phim này sẽ trở thành tư liệu lịch sử quý giá. Và khi nghĩ đến việc sau này sẽ có một bộ phim ra mắt công chúng, trách nhiệm lịch sử ấy khiến chúng tôi không còn sợ hãi nữa”.

Đáng nhớ hơn cả, giữa niềm vui chiến thắng, ông không quên khoảnh khắc bình dị: “Cuối ngày 30-4, xong nhiệm vụ, chúng tôi ăn bữa cơm đầu tiên tại thành phố ngày đầu giải phóng. Chỉ là canh chua, cá biển, nhưng thấy ngon vô cùng”. Với ông, đó là hương vị của hạnh phúc, của giấc mơ thống nhất đã thành hiện thực.

“

NSND, đạo diễn Đặng Xuân Hải sinh năm 1944, là Giám đốc Điện ảnh Quân đội từ 8-1995 đến 2005. Tháng 7-2005, ông giữ chức Phó Chủ tịch Thường trực Hội Điện ảnh Việt Nam, sau đó đến tháng 7-2010 được bầu là Chủ tịch Hội Điện ảnh Việt Nam và đảm nhận công việc này cho đến khi nghỉ hưu (năm 2020). Ông được phong danh hiệu NSƯT năm 1993 và danh hiệu NSND năm 2011.

Một số phim tài liệu mà NSND Đặng Xuân Hải tham gia thực hiện: “Chiến thắng Xuân 68” (quay phim), “Chiến thắng lịch sử Xuân 1975” (đồng quay phim); “Cuộc đụng đầu lịch sử” (đồng đạo diễn), “Thị xã vẫn yên tĩnh” (đạo diễn); “Ka - Chiu - Sa Việt Nam” (đạo diễn), “Cột mốc vàng Điện Biên Phủ” (đạo diễn)...