Một thời "hát cho đồng bào tôi nghe"

Với những lời ca, giai điệu sôi sục, giục giã, “Hát cho dân tôi nghe” đánh dấu sự dấn thân của một thế hệ trí thức trẻ: “Hát cho dân tôi nghe tiếng hát tung cờ ngày nào/ Hát cho đêm thiên thu lửa cháy trên trại giặc thù/ Hát âm u trong đêm muôn cánh tay đang dậy lên/ Hát cho anh công nhân xiềng xích như mây tan hoang/ Hát cho anh nông dân bỏ cày theo tiếng loa vang”.

Phong trào “Hát cho đồng bào tôi nghe” ban đầu mang tính tự phát, sau đó được tổ chức dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam. Ngày 15-5-1965, Đoàn văn nghệ sinh viên - học sinh Sài Gòn được thành lập, do sinh viên y khoa Trương Thìn phụ trách. Đoàn văn nghệ sinh viên - học sinh Sài Gòn đã ấn hành và phổ biến tập ca khúc phản chiến “Hát từ đồng hoang” của nhạc sĩ Miên Đức Thắng, sau đó tiếp tục ra mắt tập thơ “Tiếng hát những người đi tới”, tập kịch thơ “Tiếng gọi Lam Sơn” nêu cao tinh thần tranh đấu đòi hòa bình cho non sông.

Năm 1966, nhạc sĩ Tôn Thất Lập viết “Hát cho dân tôi nghe” tại Huế và tổ chức đêm nhạc ở Trường Đại học Văn khoa Huế. Bị vây ráp và khủng bố, ông rời cố đô vào Sài Gòn. Năm 1968, với tư cách Chủ tịch Hội Sinh viên sáng tác của Tổng hội Sinh viên Sài Gòn, Tôn Thất Lập đã quy tụ các nhạc sĩ Trương Quốc Khánh, Nguyễn Văn Sanh, La Hữu Vang, Nguyễn Tuấn Kiệt, Nguyễn Phú Yên, Trần Long Ẩn... để nhen nhóm phong trào “Hát cho đồng bào tôi nghe” với mong muốn: “Sử ca và kháng chiến ca ít phản ánh được thực tại đấu tranh nóng bỏng của quần chúng thành thị miền Nam. Vì vậy chúng tôi đã phát động phong trào học sinh - sinh viên trực tiếp sáng tác những bài ca tranh đấu, vừa để thúc đẩy hành động, vừa làm vũ khí tấn công trực diện vào chế độ Sài Gòn. Tất cả biến thành biển sóng, một đại hợp xướng hùng hồn, và tiếng hát đã trở thành nhịp đập con tim muôn triệu người muốn vùng dậy giải phóng quê hương, giành lấy hòa bình, độc lập”.

Sau đêm nhạc “Hát cho dân tôi nghe” tại Trường Cao đẳng Nông - Lâm - Súc Sài Gòn, phong trào được sự hưởng ứng mạnh mẽ của giới trẻ đô thị. Tháng 6-1970, tập nhạc “Hát cho đồng bào tôi nghe” với chủ đề “Chúng ta đã đứng dậy” được phát hành, gồm 32 ca khúc, trong "Lời tựa" đã khẳng định: “Là con cháu của đồng bào, học sinh - sinh viên với trái tim dân tộc, sẽ đập theo nhịp âu lo, nỗi căm hờn của đồng bào và niềm hân hoan, nỗi hy vọng của dân tộc. Thế của học sinh - sinh viên là thế của nhân dân nên tác phẩm của chúng ta phải phục vụ dân tộc, phải được “hát cho đồng bào tôi nghe” để nung nấu ý chí hào hùng, tinh thần quật khởi, bất khuất của dân tộc đang vùng lên đưa lịch sử đất nước vào một giai đoạn quyết định”.

Từ tập nhạc “Hát cho đồng bào tôi nghe”, nhiều ca khúc đã lan tỏa và có khả năng cảm hóa sâu sắc như “Những người không chết” (Phạm Thế Mỹ), “Dậy mà đi” (Nguyễn Xuân Tân), “Gặt vội lúa vàng” (Trương Thìn), “Lúa reo trên khắp đồng bằng”, “Từ sông Hương đến sông Hát” (Tôn Thất Lập), “Tự nguyện”, “Lời ca người đi giữ quê hương” (Trương Quốc Khánh), “Tin tưởng ca”, “Ước vọng ca” (Nguyễn Tuấn Kiệt), “Tổ quốc ơi, ta đã nghe”, “Không ai ngăn nổi lời ca” (La Hữu Vang)...

Một trong những nhạc sĩ của phong trào “Hát cho dân tôi nghe” bị chính quyền Sài Gòn bắt và đưa ra xét xử là Miên Đức Thắng. Không chỉ có ca khúc “Hát từ đồng hoang” giục giã: “Đất cho ta sống quê hương ta bồng, đất cho ta chết quê hương ta về/ Rồi ngày mai đất ta vươn thơm mùi lúa mới, rồi ngày mai đất ta hoa lên hồng môi cười/ Rồi ngày mai quê hương xanh lên màu sông núi, vì ngày nay dân ta quyết sống vì đất này”, mà những ca khúc “Viên đạn”, “Mẹ ơi nuôi con lớn để con làm tù binh”, “Lời ru”, “Gọi quê hương mà nhớ” của Miên Đức Thắng cũng gây nhức nhối cho chính quyền Việt Nam Cộng hòa.

Phiên tòa xét xử ông tổ chức ngày 23-1-1970, được báo Dân Chủ tường thuật: “Theo bản cáo trạng, những lời lẽ bản nhạc Thắng sáng tác nói lên những oán trách về cuộc chiến tranh, quy trách nhiệm và căm thù vào Chính phủ Việt Nam Cộng hòa, chớ không chỉ trích cộng sản...”. Khi nghe tuyên án 5 năm tù khổ sai, nhạc sĩ Miên Đức Thắng nói ngắn gọn: “Những ca khúc tôi viết chỉ để chia sẻ với đồng bào tôi, dân tộc tôi đang bị đọa đày và đau thương. Dù bị 5 năm khổ sai hay nhiều hơn nữa, tôi cũng không ân hận. Tôi thấy mình không có tội gì”.

Không chỉ tạo làn sóng mạnh mẽ trong nước, những ca khúc “Hát cho đồng bào tôi nghe” được báo Le Monde (Pháp) ra ngày 11-2-1972 nhận định: “Vừa mới viết ra, vừa mới xướng lên nó đã được truyền đi từ miệng người này đến miệng người khác. Nó nảy nở giữa gọng kềm siết chặt, nơi mà mỗi cử chỉ, mỗi lời nói là một vấn đề sống chết. Những lời hát cất lên giữa những dùi cui, đàn áp, lặp lại giữa những chiếc xe bọc thép, rồi vang lên ở góc phố, nơi mà những anh sinh viên bị đuổi bắt. Nó đã đánh thức lương tâm của tuổi trẻ và lòng nhiệt thành của họ. Tất cả cơ đồ của lối sống Mỹ đã bất lực, không thể bóp nghẹt tiếng nói của một thế hệ trẻ sinh ra dưới những trận bom”.

Sau năm 1975, những cánh chim đầu đàn của phong trào như nhạc sĩ Tôn Thất Lập, Trần Long Ẩn... tiếp tục cống hiến cho nền âm nhạc cách mạng những ca khúc hay như “Trị An âm vang mùa xuân”, “Tình ca mùa xuân”, “Một đời người, một rừng cây”, “Đêm thành phố đầy sao”, “Tình đất đỏ miền Đông”, “Đi qua vùng cỏ non”... Tuy nhiên, ký ức những ngày “Hát cho đồng bào tôi nghe” vẫn để lại trong các ông những hoài niệm khó phai.

“Chúng tôi, những trí thức yêu nước đã lớn lên trong hoàn cảnh đất nước chia cắt. Chỉ có một con đường là góp nhiệt huyết của mình cho mục đích duy nhất, đấu tranh vì một ngày mai hòa bình trở về trên quê hương... Khi mọi người siết chặt tay nhau xuống đường và hát vang những bài ca yêu nước thì kẻ thù với súng đạn, xiềng xích phía trước chỉ còn là những rệu rã” - nhạc sĩ Tôn Thất Lập chia sẻ.