Một chiến sĩ cộng sản kiên cường, mẫu mực

Sinh ngày 1-2-1902 và lớn lên ở làng Bạch Mai (nay là số nhà 152 phố Bạch Mai, phường Cầu Dền, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội), trong gia đình có truyền thống yêu nước, từ khi còn nhỏ được chính người cậu ruột dạy dỗ, rồi học Trường tư thục Công Ích, tuổi ấu thơ của đồng chí Nguyễn Phong Sắc (tên thật là Nguyễn Đình Sắc) đã được nuôi dưỡng bằng những vần thơ yêu nước. Tấm gương của người cha là cụ Nguyễn Đình Phúc tham gia phong trào Đông kinh nghĩa thục (1907) rồi bị đầy đi Côn Đảo 5 năm và mãn hạn tù trở về đã tác động trực tiếp đến đồng chí. Hơn nữa, chứng kiến cảnh đàn áp dã man các chiến sĩ yêu nước, lòng căm phẫn kẻ thù tàn ác đã thúc đẩy đồng chí sớm tìm hiểu các tác phẩm có tư tưởng dân chủ tiến bộ…

Sau khi đỗ đầu kỳ thi Thành chung ở Trường Bưởi, đồng chí đã từ chối không nhận học bổng du học ở Pháp. Vào làm việc ở Sở Tài chính, đồng chí vẫn có mối quan hệ với nhóm bạn thân từ khi còn học ở Trường Bưởi, nay lại cùng làm việc trong Sở là Trần Quang Huyến ở phố Công sứ Mi-ri-ben, Hồ Trọng Hiếu (tức nhà thơ Tú Mỡ) ở làng Láng, Trịnh Bá Bích ở phố Bạch Mai. Chính từ nhóm bạn này, đồng chí đã được Trần Quang Huyến giới thiệu với các hội viên của Việt Nam thanh niên cách mạng đồng chí Hội (VNTNCMĐC) và một chân trời mới đã mở ra khi được đọc những dòng ánh sáng từ báo Le Paria, Đường Kách mệnh của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc. Cuối năm 1926, đồng chí gia nhập Chi hội đầu tiên của VNTNCMĐC Hội gồm 11 người do đồng chí Nguyễn Công Thu làm Bí thư. Đây là bước ngoặt quan trọng đầu tiên, đánh dấu sự biến chuyển trong nhận thức tư tưởng và đồng chí lấy tên mới - Nguyễn Phong Sắc - mang ý nghĩa của ngọn gió mới thổi vào đời sống tinh thần với khát vọng đầy nhiệt huyết của người trí thức yêu nước đã được giác ngộ. Ngôi nhà 152 Bạch Mai trở thành cơ sở cách mạng và ít lâu sau, là nơi để Tổng bộ và Kỳ bộ Thanh niên Bắc kỳ họp. "Gia đình ông Phúc đã dành một căn phòng nhỏ phía sau bàn thờ Phật, rất kín đáo để hội họp". Đồng chí còn đưa cho tổ chức một nửa số tiền lương hằng tháng để giúp việc in ấn, mua sách báo, tài liệu trong điều kiện tài chính của tổ chức rất khó khăn.

Từ những cơ sở đầu tiên ở ngay trong gia đình và họ hàng, bạn bè thân thiết, Nguyễn Phong Sắc và các đồng chí đã phát triển cơ sở và hội viên đến những địa điểm khác trong các ngõ xóm của nhân dân lao động. Tháng 3-1927, Kỳ bộ Thanh niên Bắc kỳ được thành lập, sau đó, tháng 6-1927, Tỉnh bộ của Hà Nội thành lập. Đồng chí Nguyễn Phong Sắc được cử vào Tỉnh bộ do đồng chí Nguyễn Danh Đới làm Bí thư. Đây là Tỉnh bộ Thanh niên đầu tiên trong cả nước. Sự kiện quan trọng này phản ánh thực tế đấu tranh sôi sục ở Hà Nội - trung tâm chính trị, văn hóa xã hội của Đông Dương và vai trò xung kích của lớp thanh niên trí thức yêu nước sớm giác ngộ chủ nghĩa cộng sản, tuyên truyền và hoạt động dưới ảnh hưởng của Đường Kách mệnh, Bản án chế độ thực dân Pháp của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc, Báo Thanh niên, Le Paria... từ nước ngoài bí mật chuyển về nước.

Tỉnh bộ Thanh niên Hà Nội tiếp tục phát triển chi hội ở các vùng ven nội và cả nội thành, những cơ sở in ấn tài liệu truyền đơn của Tỉnh bộ và Kỳ bộ. Nhà đồng chí Nguyễn Phong Sắc vẫn là nơi hội họp, ăn ở của các đồng chí Ngô Gia Tự, Nguyễn Đức Cảnh, Trần Văn Cung, Đỗ Ngọc Du... Cố Tổng Bí thư Trường Chinh đã khẳng định rõ về điều này: "Có một lần, vào năm 1928, đồng chí Trịnh Đình Cửu dẫn tôi đến thăm đồng chí Nguyễn Phong Sắc, đồng chí Nguyễn Phong Sắc đưa chúng tôi lên gác. Tôi thấy trong nhà bày biện sơ sài, trên tường treo ảnh. Đồng chí Nguyễn Phong Sắc đã nói chuyện thân mật với chúng tôi chừng 30 phút, sau đó chúng tôi ra về. Dù đã thôi việc ở Sở Tài chính, kinh tế gia đình eo hẹp, đồng chí vẫn tận tình với anh em, bán cả đồ đạc trong nhà cho anh em đủ cơm rau hoạt động. Chính là do đồng chí thông thạo làng Bạch Mai và vùng Ô Cầu Dền, tích cực đi tuyên truyền trong nhân dân lao động mà cơ sở bí mật đã được gây dựng ở chùa Hương Tuyết (phố Bạch Mai), chùa Vua, chợ Đuổi, phố Đại La…

Các cuộc đấu tranh của công nhân Hà Nội đang dần chuyển từ tự phát lên tự giác. Trước thực tiễn đó, tiếp thu chủ trương vô sản hóa mà lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc là linh hồn, ngày 28-9-1928, Kỳ bộ Thanh niên Bắc kỳ đã họp Đại hội đại biểu lần thứ nhất. Đồng chí Nguyễn Phong Sắc là một trong ba đại biểu của Tỉnh bộ Hà Nội đi dự Đại hội đã nhiệt liệt ủng hộ chủ trương vô sản hóa và được trúng cử vào Ban chấp hành Kỳ bộ mới do đồng chí Trần Văn Cung làm Bí thư. Sau Đại hội Kỳ bộ Bắc kỳ, tháng 4 năm 1929, tại số nhà 68 Nam Đồng, Tỉnh bộ Hà Nội đã bí mật tiến hành Đại hội để kiện toàn tổ chức và thảo luận phương hướng hoạt động mới theo chủ trương vô sản hóa. Đại hội bầu lại cơ quan lãnh đạo Tỉnh bộ Thanh niên và đồng chí Nguyễn Phong Sắc được bầu làm Bí thư Tỉnh bộ.

Thực hiện chủ trương vô sản hóa của Kỳ bộ, đồng chí Nguyễn Phong Sắc vừa đi kéo xe tay, vừa lãnh đạo Tỉnh hội Thanh niên gây dựng cơ sở ở các nhà máy xí nghiệp như nhà máy Diêm (nay là khu vực tháp đôi, quận Hai Bà Trưng), xe điện Bờ Hồ, xe lửa Gia Lâm, ga Hàng Cỏ, các làng Xuân Đỉnh, Ngọc Hà, Thịnh Hào, Yên Lãng, Khương Thượng. Trung Kính, Dịch Vọng, Đông Phù…

Những cuộc đấu tranh của công nhân với hình thức bãi công đã thắng lợi, cùng lúc đó, ánh sáng của bản Đề cương về cách mạng ở các nước thuộc địa và nửa thuộc địa soi rọi đã tác động mạnh đến nhận thức của đồng chí Nguyễn Phong Sắc và các hội viên thanh niên tiên tiến nhất trong Kỳ bộ và Tỉnh bộ. Do đó, tháng 3-1929, tại số nhà 5D phố Hàm Long, chi bộ cộng sản đầu tiên trong cả nước đã được thành lập. Từ đây, Nguyễn Phong Sắc, một trong 8 đảng viên đầu tiên của Đảng ở Hà Nội nguyện chiến đấu suốt đời dưới lá cờ Đảng thiêng liêng. Trong điều kiện bí mật, cùng với công tác tuyên truyền, đồng chí còn tự bỏ tiền, mua sắm đồ đạc thô sơ (bàn ghế, tủ...) cho cơ sở hội họp ở 5D Hàm Long; mua giường cá nhân cho một số đồng chí đảng viên đang sống hợp pháp.

Ngày 28 và 29-3-1929, Nguyễn Phong Sắc dẫn đầu đoàn đại biểu của Hà Nội tham gia họp Đại hội đại biểu Kỳ bộ Thanh niên Bắc kỳ lần thứ hai tại Kim Đái (Tùng Thiện, Sơn Tây). Sau đại hội, đồng chí đã tích cực cùng các đồng chí Nguyễn Đức Cảnh, Đỗ Ngọc Du, Trịnh Đình Cửu chuẩn bị văn kiện và đẩy mạnh tuyên truyền cho việc ra đời Đảng cộng sản. Đặc biệt, cuộc bãi công dài ngày từ 28-5 đến 10-6-1929 của công nhân A-vi-a được các đồng chí Nguyễn Phong Sắc và Ngô Gia Tự lãnh đạo đã thắng lợi, thể hiện chủ trương và cách thức tổ chức đúng đắn của chi bộ 5D Hàm Long trong cuộc đấu tranh của công nhân với quy mô, hình thức, mức độ cao hơn hẳn những cuộc đấu tranh trước đó của đội ngũ công nhân Bắc kỳ. Đồng chí Ngô Gia Tự đã đánh giá ngay trong cuộc họp rút kinh nghiệm: "Đây là một cuộc đấu tranh có tổ chức chặt chẽ do chi bộ cộng sản tổ chức và lãnh đạo, là kết quả của phong trào "vô sản hóa" được cán bộ thâm nhập vào công nhân, giáo dục và vận động quần chúng đấu tranh". Nhận thức rõ ràng rằng, cuộc đấu tranh giai cấp và đấu tranh giải phóng dân tộc đòi hỏi cần có Đảng cộng sản chân chính của giai cấp vô sản lãnh đạo, ngày 17-6-1929, tại số nhà 312 phố Khâm Thiên, đại biểu của chi bộ 5D Hàm Long đã quyết định thành lập Đông Dương cộng sản Đảng (ĐDCSĐ), thông qua Chính cương, Tuyên ngôn và điều lệ của Đảng. Hội nghị đã nhất trí bầu Ban chấp hành TƯ lâm thời, trong đó đồng chí Nguyễn Phong Sắc là ủy viên Thường vụ.

Ngày 27-7-1929, đồng chí tham dự Hội nghị BCH TƯ lâm thời ĐDCSĐ, tổ chức tại nhà đồng chí Ngô Gia Tự ở xã Tam Sơn, phủ Từ Sơn (nay là huyện Tiên Sơn. Bắc Ninh). Hội nghị phân công các đồng chí Nguyễn Phong Sắc và Trần Văn Cung vào phụ trách Trung kỳ. Cuối năm 1929, đồng chí Nguyễn Phong Sắc cùng các đồng chí Trần Văn Cung, Võ Mai lập Kỳ bộ ĐDCSĐ và lựa chọn các chi bộ của tổ chức Việt Nam cách mạng thanh niên ở Nghệ An để chuyển sang ĐDCSĐ. Ông cũng đã cùng với các đồng chí của mình đi vào Quảng Trị, chuyển Đảng bộ Tân Việt, Đảng bộ Thanh niên ở Quảng Trị thành ĐDCSĐ và thành lập Tỉnh ủy Quảng Trị.

Ngày 3-2-1930, tại Hội nghị thống nhất các tổ chức cộng sản, thành lập Đảng CS Đông Dương thông qua Luận cương chính trị và bầu Ban Chấp hành Trung ương chính thức. Đồng chí Nguyễn Phong Sắc được bầu làm Ủy viên Trung ương Đảng và được phân công làm Bí thư Xứ ủy Trung kỳ, trực tiếp chỉ đạo cao trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh. Ông đã xuống nhiều tỉnh ở Trung kỳ (Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Trị, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Đà Nẵng...) để truyền đạt ý nghĩa của việc thành lập Đảng, phổ biến những nội dung cơ bản các văn kiện có tính chất cương lĩnh đầu tiên của Đảng. Nhờ đó, các chi bộ cộng sản của Đảng ở Trung kỳ thống nhất trong nhận thức tư tưởng và hành động để liên kết với phong trào công nông cả nước.

Tháng 3-1931, sau khi dự hội nghị TƯ lần II ở Sài Gòn, đồng chí ra Trung kỳ, tiếp đó ra Hà Nội, xuống Hải Phòng để phổ biến Nghị quyết của TƯ thì bị mật thám bắt tại khách sạn Nam Lai, gần Ga Hàng Cỏ, đưa vào Vinh giam cầm tra tấn dã man. Lo sợ trước cao trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh và vai trò của một cán bộ cao cấp của Đảng, địch đã lén lút xử bắn đồng chí ngày 26-5-1931 tại đồn Song Lộc huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An.

Tri ân người cán bộ xuất sắc của Đảng ta, nhân dân Nghệ An, Hà Tĩnh đã xin được để đồng chí Nguyễn Phong Sắc an nghỉ đời đời trong lòng đất xã Phúc Thọ, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An.