USAID: Từ cơ quan viện trợ nước ngoài chủ chốt đến nguy cơ giải thể

Lịch sử hình thành

Là cơ quan độc lập của Chính phủ Mỹ, USAID do cựu Tổng thống John Kennedy thành lập năm 1961 thông qua Đạo luật Viện trợ nước ngoài được ban hành cùng năm. Đây cũng là thời điểm căng thẳng nhất trong Chiến tranh lạnh khi Mỹ nỗ lực chống lại ảnh hưởng của Liên Xô. Luật định đặt USAID dưới quyền hạn trực tiếp và hướng dẫn chính sách của Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ.

Nối tiếp những nỗ lực tái thiết châu Âu sau Thế chiến thứ hai theo sáng kiến “Kế hoạch Marshall” do Mỹ đứng đầu, cựu Tổng thống John Kennedy từng tuyên bố, xứ Cờ hoa cần USAID để thực hiện các nghĩa vụ đạo đức, chính trị và kinh tế đối với phần còn lại của thế giới. Tổng thống lập luận, việc cung cấp các khoản viện trợ nhằm bảo đảm một thế giới ổn định, thịnh vượng và tự do đều hướng đến lợi ích của nước Mỹ.

Ban đầu, viện trợ nước ngoài của Mỹ chủ yếu tập trung tại châu Âu đang suy thoái sau chiến tranh, thông qua đầu tư nâng cao trình độ y tế và giáo dục. Nhưng kể từ đó, USAID đã phát triển thành “gã khổng lồ” về quyền lực mềm trong chính sách đối ngoại của Washington, với hơn 10.000 nhân viên trên toàn thế giới và phân phối viện trợ cho khoảng 130 quốc gia.

USAID giám sát viện trợ nước ngoài của Mỹ nhằm phát triển các dự án nông nghiệp, thủy lợi và xây đập trên khắp Đông Nam Á, châu Phi và Mỹ Latinh. Cơ quan này cũng tài trợ nhiều chương trình lớn, từ y tế toàn cầu, cứu trợ, cho đến bảo vệ môi trường và giáo dục.

Với mức giải ngân trung bình hằng năm khoảng 23 tỷ USD kể từ năm 2001, USAID là một trong những cơ quan viện trợ lớn nhất thế giới. Chỉ tính riêng năm 2023, USAID chịu trách nhiệm phân phối khoảng một nửa trong tổng số 72 tỷ USD viện trợ nước ngoài của Mỹ, với khoảng 9 tỷ USD dành cho viện trợ nhân đạo khẩn cấp.

Nguy cơ giải thể

Mỹ là quốc gia viện trợ nước ngoài lớn nhất thế giới khi chiếm khoảng 40% tổng mức viện trợ theo hình thức này trên phạm vi toàn cầu. Tuy nhiên, trong chiến dịch tranh cử năm 2025, Tổng thống Donald Trump cam kết sẽ mạnh tay cắt giảm những khoản chi tiêu được coi là lãng phí và tập trung vào chính sách “Nước Mỹ trên hết”.

Sau khi chính thức nhậm chức nhiệm kỳ thứ hai, Tổng thống Donald Trump nhanh chóng có động thái thể hiện cam kết bằng việc “đóng băng” hầu hết khoản viện trợ nước ngoài. Ngày 20-1, ông chủ Nhà Trắng đã ký một sắc lệnh hành pháp đình chỉ hoạt động này trong vòng 90 ngày để đánh giá hiệu quả và tính nhất quán đối với chính sách đối ngoại của Mỹ.

Nội dung sắc lệnh cho thấy, những cơ quan chịu trách nhiệm về các chương trình viện trợ nước ngoài của Mỹ phải ngay lập tức tạm ngừng giải ngân những quỹ tương ứng.

Sắc lệnh kể trên không loại trừ USAID, cơ quan từ lâu đã bị Tổng thống Donald Trump chỉ trích gay gắt là “gã khổng lồ” lãng phí. Ông chủ Nhà Trắng thậm chí tuyên bố, việc chi tiêu của USAID là “hoàn toàn không thể giải thích được” và cơ quan này đang đối mặt với “mức độ tham nhũng chưa từng có”.

Sau nhiều tuần đánh giá, chính quyền Tổng thống Donald Trump đã chính thức hủy bỏ 83% chương trình viện trợ của USAID từ đầu tháng 3. Ngoại trưởng Marco Rubio tuyên bố, 5.200 hợp đồng viện trợ đã tiêu tốn hàng chục tỷ USD mà không mang lại, thậm chí gây hại cho lợi ích cốt lõi của Mỹ.

Trang chủ của USAID cũng thông báo, toàn bộ nhân viên của cơ quan này trên thế giới sẽ “nghỉ hành chính”, ngoại trừ những trường hợp được chỉ định. Các báo cáo truyền thông cũng cho thấy, chính quyền Tổng thống Donald Trump đặt mục tiêu giảm 97% nhân lực toàn cầu của USAID, từ hơn 10.000 xuống dưới 300 người.

Ngày 28-3, chính quyền Tổng thống Donald Trump đã thông báo cho Quốc hội về kế hoạch chuyển một số chức năng nhất định của USAID sang Bộ Ngoại giao và chấm dứt những chức năng không còn phù hợp.

Về cơ bản, động thái này hướng đến việc chính thức giải thể USAID, dự kiến vào ngày 1-7.

Thách thức pháp lý

Những quyết định của Tổng thống Donald Trump tác động đáng kể đến hoạt động của USAID nhưng vẫn bị hạn chế ở góc độ pháp lý do cơ quan này được thành lập theo Đạo luật Viện trợ nước ngoài của Quốc hội năm 1961 và được luật pháp công nhận là một cơ quan hành pháp độc lập năm 1998.

Điều này đồng nghĩa, ông chủ Nhà Trắng không thể đơn thuần giải thể USAID thông qua một sắc lệnh hành pháp. Mọi nỗ lực như vậy sẽ phải đối mặt với những thách thức lớn tại cả tòa án và Quốc hội.

Hồi giữa tháng 2, thẩm phán liên bang Amir Ali từng yêu cầu chính quyền Tổng thống Donald Trump phải tạm thời khôi phục một số chương trình viện trợ nước ngoài. Phán quyết nêu rõ, những nguồn tài trợ được phân bổ trước khi ông Donald Trump nhậm chức không thể bị hủy bỏ hoặc đình chỉ. Diễn biến này là một bước lùi về mặt pháp lý đối với nỗ lực của Nhà Trắng nhằm đình chỉ viện trợ nước ngoài.

Nhìn chung, USAID sẽ không thể bị giải thể nếu không có sự chấp thuận từ Quốc hội, tạo nên một “cuộc chiến” khác giữa chính quyền Tổng thống Donald Trump và nhánh Tư pháp khi ông chủ Nhà Trắng phải đối mặt với một loạt vụ kiện cáo buộc các hành vi vi hiến và bất hợp pháp.

Đầu tháng 3, một thẩm phán liên bang xác định, chính quyền Tổng thống Donald Trump có khả năng đã vi phạm điều khoản bổ nhiệm của Hiến pháp và nguyên tắc phân chia quyền lực khi trao cho Elon Musk quyền hạn chưa từng có, dù tỷ phú Mỹ không giữ chức vụ chính thức nào.