Tuyên Quang - vùng đất Mẫu linh thiêng

Vào dịp đầu xuân hằng năm, du khách thập phương lại đổ về thành phố Tuyên Quang để được đắm mình trong không gian linh thiêng của lễ hội cùng tín ngưỡng bản địa đặc sắc này.

Nét văn hóa đặc sắc của xứ Tuyên

Nằm ở thành phố Tuyên Quang, đền Hạ (phường Tân Quang), đền Thượng (xã Tràng Đà) và đền Ỷ La (phường Ỷ La) là ba ngôi đền được xây dựng giữa thế kỷ XVIII - XIX để thờ mẫu Thoải - vị thánh Mẫu được coi là người mẹ ban phát nguồn sống cho muôn loài. “Linh hồn” của ba ngôi đền thiêng đã được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia này là Lễ hội đền Hạ, đền Thượng và đền Ỷ La, diễn ra từ ngày 11 đến 16 tháng Hai hằng năm với những nghi thức truyền thống được gìn giữ.

Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La được tổ chức quy mô, hoành tráng, bắt đầu bằng lễ rước Phương Dung công chúa (người chị) từ đền Ỷ La về đền Hạ vào sáng sớm ngày 11 tháng Hai (âm lịch). Hôm sau là lễ rước Ngọc Lân công chúa (người em) từ đền Thượng về đền Hạ để hợp tế. Trong suốt những ngày sau đó, lễ hội diễn ra với nhiều trò chơi hấp dẫn như đánh tổ tôm, cờ tướng, chọi gà, kéo co, hát chầu văn, thả đèn hoa đăng trên sông Lô...

Đặc biệt, điểm nhấn của lễ hội được nhiều người chờ đợi nhất là tục “chui kiệu Mẫu” với niềm tin được thánh Mẫu ban cho sức khỏe, hạnh phúc. Khi đoàn rước kiệu Mẫu đi qua các con phố, người dân mọi lứa tuổi đều chờ hai bên đường để được chui qua kiệu Mẫu với niềm hy vọng về một năm mới tốt lành. Lễ hội kết thúc vào ngày 16 tháng Hai khi nhân dân làm lễ hoàn cung, đưa các Mẫu trở về đền thờ riêng của mình.

Lễ hội đền Hạ, đền Thượng và đền Ỷ La được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia năm 2017. Lễ hội bao gồm một chuỗi hoạt động cùng các nghi thức tế lễ trang nghiêm; bao hàm ý nghĩa tượng trưng cho sự đoàn tụ, sum họp gia đình của hai chị em Ngọc Lân và Phương Dung công chúa. Lễ hội cũng là dịp để người dân Tuyên Quang tri ân công đức các vị thánh Mẫu đã chở che cho cộng đồng. Không chỉ mang những nét văn hóa đặc sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu, lễ hội còn hội tụ những nét văn hóa đặc trưng của xứ Tuyên - nơi được mệnh danh là “vùng mẫu Thoải, vùng đất Mẫu”.

Xây dựng sản phẩm du lịch từ tín ngưỡng thờ Mẫu

Phó Chủ tịch UBND tỉnh Tuyên Quang Hoàng Việt Phương cho biết: Tín ngưỡng thờ Mẫu có mặt ở Tuyên Quang từ đầu thế kỷ XVII và phát triển mạnh vào thế kỷ XVIII. Nơi đây được cho là nơi phát tích của thánh Mẫu Đệ Tam - vị thần cai quản sông nước. Cũng bởi hệ thống đền thờ mẫu Thoải khá dày nên Tuyên Quang được coi là “vùng mẫu Thoải, vùng đất Mẫu”. “Trên địa bàn thành phố Tuyên Quang hiện có 14 di tích thờ Mẫu, trong đó “hạt nhân” là Lễ hội đền Hạ, đền Thượng và đền Ỷ La. Với lợi thế này, Tuyên Quang xác định du lịch văn hóa tâm linh là một trong ba loại hình du lịch chính, góp phần đưa du lịch trở thành ngành kinh tế quan trọng của tỉnh” - ông Phương nói.

Những năm qua, thành phố Tuyên Quang đã xây dựng nhiều sản phẩm, tuyến du lịch tâm linh đặc sắc kết nối trung tâm thành phố Tuyên Quang với các di tích như đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La, đền Cấm, Lâm Sơn linh từ, Thiền viện Trúc Lâm, chùa Linh Thông... thu hút khách thập phương đến với Tuyên Quang.

Mặc dù sản phẩm du lịch tâm linh của Tuyên Quang đã hình thành từ lâu nhưng giá trị sản phẩm chưa mang lại nhiều nguồn lợi, khách chi tiêu chưa nhiều. Theo thống kê, vào mùa lễ hội hằng năm, Tuyên Quang đón khoảng 300 - 400 nghìn lượt khách du lịch tâm linh nhưng chủ yếu là tiền giọt dầu, công đức.

Để xây dựng một sản phẩm du lịch tâm linh đặc sắc, Tiến sĩ Nguyễn Vũ Phan, nguyên Quyền Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Tuyên Quang khẳng định: Tuyên Quang phải tạo ra sự khác biệt bằng cách dựa vào đặc điểm nổi bật là vùng đất mẫu Thoải - vị thánh Mẫu phù trợ cho việc làm ăn thuận lợi để thu hút khách đến. Cần xây dựng sản phẩm du lịch tâm linh đặc trưng với “hạt nhân” là Lễ hội đền Mẫu, đền Thượng, đền Ỷ La. Bên cạnh đó, tỉnh nên nghiên cứu xây dựng một sản phẩm du lịch tâm linh không chỉ mang lại nguồn thu cho các đền, chùa mà phải tạo việc làm, thu nhập cho người dân trong khu vực. Có như vậy, cộng đồng dân cư mới tự giác tham gia sáng tạo và phát triển du lịch.

Còn Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội khẳng định: Việc phát triển du lịch tâm linh dựa trên tín ngưỡng thờ Mẫu ở Tuyên Quang không chỉ góp phần quảng bá văn hóa địa phương mà còn tạo động lực phát triển kinh tế, thu hút du khách trong và ngoài nước. Tuy nhiên, để du lịch tâm linh thực sự bền vững, cần có sự cân bằng giữa phát triển du lịch và bảo tồn các giá trị thiêng liêng vốn có.

Nhà nước và chính quyền địa phương cần có những chính sách hỗ trợ phù hợp, khuyến khích các mô hình du lịch tâm linh có trách nhiệm. Đồng thời, đẩy mạnh công tác truyền thông, hướng dẫn du khách thực hành tín ngưỡng một cách đúng đắn, tránh các hành vi sai lệch, lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi. Việc phát triển du lịch tâm linh gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu một cách bài bản, khoa học và có định hướng không chỉ giúp bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống mà còn góp phần đưa Tuyên Quang trở thành một trung tâm du lịch tâm linh đặc sắc, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, trải nghiệm văn hóa của du khách.