Tưởng niệm bà Tía

Tại trang Vĩnh Hưng, ngày 12 tháng Giêng năm Ất Dậu (năm 25) đã sinh ra nàng Tía. Tương truyền, bà mẹ nằm mộng được thần tặng hoa sen mà sinh ra nàng. ít lâu sau, cả cha và mẹ đều mất, nàng ở với người cô ruột. Lớn lên, nàng Tía có dung mạo xinh tươi, lanh lẹn khác thường, lại tinh thông võ nghệ. Lúc nàng 15 tuổi, Hai Bà Trưng đánh tan quân Tô Định, lên ngôi vua, đóng đô ở Mê Linh. Một ngày kia, Vua Bà đi thăm thú các nơi trong nước, thấy trang Vĩnh Hưng đất rộng, cảnh đẹp, dừng chân nghỉ dưới gốc đa xóm Giang. Bấy giờ nàng Tía đang gánh nước ở cái giếng gần đấy, vua bèn cho gọi đến hỏi chuyện. Cảm mến tài trí của cô gái trẻ, vua đưa nàng về giúp việc trong triều. Đầu năm 43, Mã Viện đem quân sang đánh nước ta, Hai Bà Trưng lại cùng tướng sĩ lên đường đánh giặc. Nàng Tía được Hai Bà cử làm tướng tuyển mộ được hơn 2000 quân trực tiếp đánh nhiều trận. Tháng 2 năm Quý Mão (43) sau khi nghe tin Hai Bà đã tuẫn tiết trên sông Hát, nàng vẫn cùng quân sĩ chiến đấu. Tháng 10 năm ấy, Mã Viện cho quân truy đuổi quân Đô Dương (một tướng của Hai Bà) đang rút vào Châu ái. Khi đoàn thuyền giặc xuôi sông Đáy, vừa tiến ra cửa biển Thần Phù (thuộc tỉnh Ninh Bình) đã gặp ngay sự kháng cự quyết liệt của đội quân do nàng Tía chỉ huy, buộc chúng phải dừng lại nơi đây hàng tháng, giúp cho các đội quân của Hai Bà rút lui vào Thanh Hóa an toàn.

Ngày 13 tháng một, giữa gió to sóng cả, thế lực quân ta yếu dần “Nàng Tía đã hóa giữa cơn mưa gió nổi lên khiến đất trời mờ mịt” (lời ghi trong thần tích).

Sau ngày nàng Tía mất, dân thương nhớ lập đền (đình) thờ. Nay ở hậu cung đình có ba ngai thờ. Ngai chính giữa thờ Nàng Tía, ngai bên trái thờ ông Rắn, ngai bên phải thờ ông Đất (Bạch Xà và Thổ Địa cũng có tên là Xà Công và Bạch Công) là hai anh em sinh đôi ở làng, từng có công dẹp giặc Ma Lôi và Xích Tị, có trước giặc Ân.

Từ lâu, người Vĩnh Ninh luôn chăm chút giữ gìn các di tích có liên quan đến nàng Tía. Trên gò đất cao thoáng ở đầu làng, nơi Hai Bà Trưng đến thăm nay vẫn có cây duối cổ thụ. Và cả cái giếng đất, tương truyền, nơi nàng Tía thường ra gánh nước, nay vẫn còn đó. Hơn 10 năm trước, dân làng góp công góp gạch xây tường bảo vệ di tích 500m2 này.

Đặc biệt, ở Vĩnh Ninh có ngôi đình khá đẹp. Tòa đại đình 7 gian với những hàng cột gỗ lim lực lưỡng kê trên đá tảng chạm hoa văn. ở cácđầu kẻ có tạc nổi hình con rồng tre, các bức cốn chạm cửu long tranh châu, nét chạm hết sức tinh xảo. Phía trước đại bái là tòa phương đình làm kiểu chồng diêm 8 mái, các góc mái có đầu đao cong tạo dáng mềm mại cho kiến trúc.

Đình Vĩnh Ninh còn giữ được bản thần tích kể về bà Tía “Đệ nhất nữ vương thần nữ”, 23 sắc phong thần có niên đại từ đời Cảnh Hưng đến thời Duy Tân, nhiều hoành phi câu đối và hàng trăm đồ tế khí có giá trị.

Hằng năm, hội đình Bà Tía diễn ra từ ngày 8 đến ngày 10 tháng hai. Buổi chiều mồng 8 có rước tả hữu nhập điện. Đám rước bên tả xuất phát từ bên ngoài nơi thờ Xà Công và Thổ Địa. Đám rước bên hữu xuất phát từ gò Giá Ngự (nơi Bà Trưng gặp Nàng Tía). Đô khiêng kiệu là những thôn nữ tuổi 18, 20, đầu vấn khăn nhung, áo dài nâu non, thắt lưng hoa lý. Đám rước đi đến đâu, chiêng trống vang lừng đến đấy. Tại các ngõ, dân làng bày bàn thờ bái vọng nơi kiệu thánh đi qua. Khi hai đám rước tả, hữu về đến sân, theo hiệu lệnh, các đô cùng đưa kiệu thánh vào ngự trong đình. Sau đó, tại sân và hồ nước trước đình diễn ra các trò chơi như chọi gà, đấu vật, đi cầu kiều đập niêu...

Theo một khảo sát, từ xưa tới nay, những ngày vào đám, khắp làng Vĩnh Ninh đâu cũng rộn tiếng nói cười. Những người con của làng, đi làm ăn nơi xa, khi làng mở hội cũng tụ về và theo gương Bà Tía họ trả nghĩa cho quê hương bằng những thành tích lao động. Các cô gái ở Vĩnh Ninh dù lấy chồng làng hay lấy chồng thiên hạ đều đến đình dâng hương và về thăm người đã sinh thành dưỡng dục mình. Thế là từ đường to, ngõ nhỏ, cha nào con đấy, vợ nào chồng ấy tíu tít đội lễ về biếu bố mẹ. Có thể lễ vật không lớn nhưng đáng quý là ở lòng thành kính. Và vì thế, trong đời sống hằng ngày họ luôn sống hiếu thảo, gìn giữ cho gia đình đầm ấm, hòa thuận. Đây cũng là nét đẹp văn hóa truyền thống của người Vĩnh Ninh.

HNM