“Truyền thống Việt Nam qua thử thách 1920 - 1945”

Năm 1938, chỉ có 27.000 lính thuộc địa mà đã kiểm soát ít nhất 18 triệu người Việt Nam. Song chưa đầy 16 năm sau, các lực lượng thuộc địa tổng cộng lên tới 450.000 vậy mà vẫn không thể tránh được thảm bại chiến thuật tại Điện Biên Phủ và cuộc di tản chiến lược bắt buộc ở phía nam vĩ tuyến 17. Cuối cùng, trong giai đoạn 1965 - 1975, các đội liên quân đa dạng của Mỹ, Việt Nam cộng hòa, Nam Triều Tiên và các lực lượng quân đồng minh khác tổng cộng 1,2 triệu người đã bị lấn át, lâm vào bế tắc và bị đánh bại bởi Quân đội nhân dân Việt Nam và Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam. Vì sao vậy?

Tác giả David G.Marr trong cuốn sách “Truyền thống Việt Nam qua thử thách 1920 - 1945” cho rằng, có rất nhiều lời giải thích được đưa ra cho sự chuyển biến đột ngột này trong tiềm lực của cả hai bên, tuy nhiên “không ai có thể giải thích được bằng cách nào, chỉ mấy năm sau, hàng trăm ngàn người Việt Nam đang có vẻ là thần dân ngoan ngoãn của thực dân Pháp lại trở thành các cán bộ chính trị giàu kinh nghiệm, trở thành những người lính (bộ đội), giáo viên, dạy bình dân học vụ, những chuyên gia về vệ sinh phòng dịch hay đất trồng - tất cả đều hăm hở đánh đuổi ngoại bang và xây dựng một quốc gia độc lập, vững mạnh và bình quyền”.

Theo tác giả, lòng yêu nước và phản ứng tức giận đối với sự áp bức có thể đã cung cấp nền tảng về tình cảm, nhưng cả hai nhân tố đó đều không thể mách bảo người Việt Nam biết phải hành động ra sao, khi nào và ở đâu. Và cuốn sách “Truyền thống Việt Nam qua thử thách 1920 - 1945” của ông đi sâu vào khảo cứu về lịch sử tri thức Việt Nam trong giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám, bởi ông cho rằng “không thể hiểu được Cách mạng Tháng Tám hoặc sự kiện Điện Biên Phủ nếu không nhìn lại những thay đổi trước đó trong cấu trúc xã hội và nhãn quan trí thức”.

Dày hơn 600 trang, trừ phần giới thiệu và kết luận, mỗi phần còn lại trong cuốn sách mang một chủ đề như “Giáo dục đạo đức”, “Ngôn ngữ và năng lực đọc viết”, “Đạo đức và chính trị”, “Vấn đề phụ nữ”, “Những nhận thức về thời quá khứ”, “Hòa hợp và đấu tranh”, “Sức mạnh tri thức”, “Học từ kinh nghiệm” và đều gắn kết với một bối cảnh lịch sử cụ thể nào đó. Để rồi, cuốn sách dựng lên một bức tranh giai đoạn từ phiên tòa xử Phan Bội Châu, tang lễ Phan Châu Trinh cho đến trước Cách mạng Tháng Tám, mà ở đó những năm đầu thập niên 1920, giới trí thức trẻ Việt Nam đua nhau truy tầm kiến thức, coi đó như vũ khí sắc bén, bất khả chiến bại để giành lại độc lập và tự do. Nhưng những năm sau đó, nhiều trí thức dần nhận ra rằng tri thức không đơn thuần là "chìa khóa vàng", nó có thể thúc đẩy hoặc cản trở thay đổi, có thể đem đến những hệ quả tích cực hoặc bất ngờ ngoài ý muốn, hữu dụng hoặc vô dụng. Điều cần làm là khéo léo kết hợp giữa mục đích và phương tiện, chiến lược và hoàn cảnh, công thức có ý thức và hành động tự phát.

Cuốn sách cho độc giả thấy, mặc dù có những khác biệt hiển nhiên về lịch sử, nhưng có lẽ tất cả chúng ta đều có thể học hỏi được điều gì đó từ trí thức Việt Nam cách đây nửa thế kỷ. “Chính cuộc truy tầm này mang lại cho câu chuyện của chúng ta tầm quan trọng vượt ra khỏi thời kỳ đó, thậm chí vượt cả phạm vi Việt Nam” - tác giả khẳng định.

David G.Marr là một trong những sử gia phương Tây nghiên cứu về Việt Nam nổi tiếng. Ông có nhiều công trình khảo cứu công phu về lịch sử Việt Nam cận đại, trong đó có những tác phẩm nổi tiếng như “Vietnamese Anticolonialism, 1885 - 1925” (tạm dịch: "Phong trào chống chủ nghĩa thực dân ở Việt Nam 1885 - 1925"), "Vietnam 1945: The Quest for Power" (tạm dịch: "Việt Nam 1945: Sự tìm kiếm quyền lực").

Cuốn sách “Truyền thống Việt Nam qua thử thách 1920 - 1945” do Nhã Nam và NXB Thế giới liên kết xuất bản.