Tìm lại những vườn thượng uyển

Trong 143 năm (1802-1945) trị vì, triều Nguyễn đã xây dựng ở kinh đô Huế rất nhiều vườn Thượng uyển. Cho đến nay, một số vườn chỉ còn lại dấu tích và một vườn vẫn còn nguyên vẹn tuy hoang phế.

Thượng uyển (ngự uyển) là những khu vườn kiến trúc tuyệt đẹp, là nơi vua, quan triều đình dạo chơi, buông câu, đọc sách, ngâm thơ... sau những giờ làm việc. Du khách đến Huế thường băn khoăn không biết vườn Thượng uyển ở đâu! Sử sách cho hay, triều Nguyễn kéo dài 143 năm (1802 - 1945) đã xây dựng rất nhiều vườn Thượnguyển và cho đến nay một số vườn còn dấu tích và một trong những vườn ấy vẫn còn nguyên vẹn trên thực địa.

Theo sách “Thần kinh nhị thập cảnh - Tập thơ của vua Thiệu Trị”, trong 20 bài thơ nhà vua vịnh 20 thắng cảnh nổi tiếng của kinh thành Huế xưa, có tới 7 bài vịnh các vườn Thượng uyển. Các bài thơ này được thể hiện trên tranh gương đóng khung thếp vàng treo trong cung điện. Hiện nay một trong những bức tranh gương đó vẫn còn. Đọc thơ cách đây hơn 150 năm ta có thể hình dung về các vườn Thượng uyển đẹp nhất kinh đô đã được miêu tả.

Vườn Thiệu Phương, một vườn Thượng uyển xây dựng năm 1828 (Minh Mạng) ở trong Tử Cấm Thành. Bài thơ thất ngôn bát cú vịnh vườn này được khắc trong gương thơ còn may mắn sót lại, hiện vẫn còn lưu giữ trong Bảo tàng Cổ vật Huế: Vườn rộng mênh mông thắm sắc hoa/Bao năm hương ngát gió đưa xa/ Lan vươn dáng khỏe sen tròn trịa/ Cúc nép thân thon mai mặn mà... Theo sử sách, khu vườn này có tường gạch bao quanh. Chính giữa là những hồi lang có lợp ngói hoàng lưu ly rất độc đáo dẫn ra bốn phía, nối tiếp mãi với nhau theo hình chữ vạn. Trong vườn có hai ngôi đình và hai hiên lãm ở bốn góc, có hai lạch nước tên là Ngự Câu, có hòn giả sơn Trích Thúy Sơn. Năm 1841, dưới thời vua Thiệu Trị, vườn Thiệu Phương được đầu tư sửa sang. Phía Tây có thêm điện Hoàng Phúc và nhiều đình tạ để vua câu cá và hóng mát. Đến nay, dấu tích còn lại duy nhất của khu vườn Thượng uyển này là chiếc cổng ở trong Đại Nội, trên cổng vẫn còn dòng chữ lớn: “Ngự chế - Thiệu Phương viên môn, Minh Mạng cửu niên cát nhật tạo”.

Vườn Ngự Viên cũng là một cảnh đẹp được vua Thiệu Trị ca ngợi qua bài thơ “Ngự Viên đắc nguyệt” (Ngự Viên ngắm trăng): Thâm nghiêm cung cấm giữa canh khuya/Trong vắt ao thu trăng nước hòa/ Liền dải lâu đài in lóng lánh/Sáng ngời hoa thụ rực nguy nga.

Vườn Ngự Viên được xây dựng năm 1821, ở góc Đông Bắc Tử Cấm Thành. Dấu vết hiện còn là Hồ Ngọc Dịch, Tiểu Ngự Hà và một số hòn giả sơn ở khu nhà lầu Ngự tiền Văn phòng (thời Bảo Đại).

Trong Hoàng thành thời Minh Mạng ở Đông Bắc có hồ Nội Kim Thủy. Giữa hồ có đảo Doanh Châu được xây dựng thành một vườn Thượng uyển với kiến trúc cầu kỳ gồm hệ thống gác, đình, lầu, thủy tạ, hiên lãm... với các hòn giả sơn, tre, sen, mai, trúc, cúc. Đây là nơi các vua Nguyễn thường ra dạo chơi, hóng mát, đề thơ vịnh cảnh.

Vào năm 1840, vua Nguyễn còn cho làm một vườn Thượng uyển nổi tiếng ở gần khu ruộng vua cày khi làm lễ “tịch điền” (phường Tây Lộc bây giờ) gọi là vườn Thượng Mậu. Kiến trúc cũng tương tự các vườn Ngự uyển khác, nhưng hoành tráng và hoa lệ hơn. Đây chính là nơi Hoàng tử Miên Tông (vua Thiệu Trị sau này) sống và nghiên cứu kinh sử. Vua làm tới hàng chục bài thơ ca ngợi các cảnh đẹp trong vườn này, trong đó có bài “Thường Mậu quan canh” (xem cây ở vườn Thường Mậu) nổi tiếng.

Một vườn Thượng uyển nổi tiếng đẹp từ thời Minh Mạng đến nay tuy đã hoang phế vẫn còn nguyên diện tích và hình hài kiến trúc là Hồ Tịnh Tâm. Trên hồ có hai hòn đảo có nhà kho chứa thuốc súng của triều đình. Năm 1839, vua Minh Mạng cho sửa sang, xây dựng thành vườn Ngự uyển lớn và đẹp nhất hoàng gia. 8.000 binh lính tham gia xây dựng công trình. Xây xong, vua đặt tên là Tịnh Tâm Hồ. Chu vi hồ 1.450m. Trên hồ có ba đảo. Hai đảo lớn phía Nam gọi là Bồng Lai, Bắc là Phương Trượng. Đảo nhỏ phía Tây gọi là Doanh Châu. Chung quanh hai đảo lớn và quanh hồ trồng nhiều tre, trúc, liễu và các loại hoa. Khắp mặt hồ thả sen hồng, sen trắng... Vua Thiệu Trị xếp Tịnh Tâm Hồ là thắng cảnh thứ ba trong 20 thắng cảnh đất Thần Kinh.

HNM