Tiếng rao trên phố Hà Nội (tiếp)

(HNM) - Rộn ràng tiếng rao thời bao cấp

Sau khi Hà Nội tiến hành cải tạo công thương nghiệp tư bản, tư doanh vào tháng 7-1959, hàng loạt cửa hàng mậu dịch quốc doanh ra đời, trong đó phải kể đến Bách hóa Tổng hợp (hay Bách hóa Tràng Tiền). Vì diện tích rộng lại bán nhiều mặt hàng tiêu dùng nên thời đó người ta tự hào gọi đó là “Pháo đài thương mại XHCN”.

Cùng với Bách hóa Tổng hợp là hệ thống các cửa hàng bách hóa nằm rải rác ở các quận, huyện. Chưa hết, hàng loạt cửa hàng thực phẩm mọc lên khắp nơi bán theo giá cung cấp và vài chục chợ truyền thống với đủ các mặt hàng thì người ta nghĩ rằng hàng rong không thể tồn tại. Thế nhưng, hàng rong vẫn tồn tại ở Hà Nội bởi không cần bìa mua hàng và nhiều mặt hàng không có trong bách hóa.

Khi chuyến tàu điện đầu tiên leng keng chuyển bánh, phố Hà Nội đã xuất hiện các bà bán xôi, bánh cuốn với tiếng rao mộc mạc: “Ai xôi đi... Ai bánh cuốn đi...”. Nhưng thời bao cấp không còn phở, cháo thịt bạc nhạc hay cà phê xe đẩy. Phố xá đông đúc, những người bán tạp hóa lỉnh kỉnh các món đồ thì ông bán thuốc mới ló ra từ các ngõ nhỏ. Ngay cả khi không lực Mỹ ném bom đánh phá miền Bắc và Hà Nội, dân phải sơ tán về các vùng quê thì tại bến tàu điện ở phố Đinh Tiên Hoàng, Cầu Giấy, Vọng hay chợ Mơ... bến ô tô Kim Liên, Kim Mã, Bến Nứa... vẫn đầy ắp tiếng rao. Họ tràn lên tàu điện, xông vào các phố có dân không chịu đi sơ tán để bán hàng mong kiếm chút lãi nuôi con. Điều lạ lùng là tiếng rao thời kỳ bao cấp được nâng cấp, không chỉ nhấn nhá câu rao, có vần, có điệu mà không ít người dùng thơ để rao. Người bán thuốc trên tàu điện rao một thứ thuốc chữa bệnh của đàn ông: “Đau xương nhức lưng củ ấu Tàu/Sa đì ấm giỏ cũng là nó/Củ ấu Tàu đi...”. Với thuốc ho: “Đàn ông ho ca nông/Đàn bà ho cát tút/Trẻ em ho gà ho vịt/Thanh niên nam nữ ho vì tình/Đứa trẻ giật mình cũng biết ho/Thuốc ho nào...”. Và thuốc hôi nách, tiếng rao êm dịu như ngâm thơ: “Một làn gió thổi qua/Một làn gió thổi lại/Anh đổi cho chị/Chị đổi cho anh/Thế là cuộc tình tan vỡ/Ai... thuốc hôi nách nào...”. Sau tiếng rao, họ giới thiệu cách dùng và công dụng: “Kẹp gói thuốc vào nách và chỉ sau vài phút, gió thổi qua, gió thổi lại, hai người nhìn nhau cười. Không khỏi không lấy tiền. Ai thuốc hôi nách đi...”. Kẻ bán dầu con hổ kể một câu chuyện: “Một người đàn ông đang đi trên phố Hàng Bột bỗng phải gió đâm đầu vào cột điện. Một bà cụ thấy thế rút ra trong túi một hộp dầu con hổ xoa vào hai bên thái dương, chưa kịp cất hộp dầu vào túi anh ta bật tỉnh, bà con xúm lại hỏi loại dầu gì mà hiệu nghiệm như vậy. Xin thưa đó là dầu cao con hổ cốt hiệu Sao Vàng. Xoa nóng hôi hổi, xoa nổi da gà, xoa cạch đến già, lần sau không ai dám cảm. (Nếu tàu điện chạy qua phố nào thì họ sẽ đổi sang tên phố đó).

Thời kỳ hàng hóa bán cung cấp, thuốc lá vừa hiếm lại vừa đắt tiền nên thanh niên cũng rít thuốc lào, vì thế trên phố nhan nhản những ông bán điếu cày và thuốc lào. Điếu cày làm bằng tre được khắc 2 con rồng thế giao long, với chiếc nõ bằng gỗ (những năm 1970 mới đúc bằng nhôm). Bên hông, họ đeo bị cói to tướng đựng thuốc lào gói sẵn bằng giấy báo (cuối những năm 1970 mới đóng trong túi ni lông). Giọng họ tưng tửng: “Chồng hút mà vợ cũng say/Thằng con châm đóm lăn quay ra sàn/Ai thuốc lào Tiên Lãng đây... một hào một gói, hai gói hai hào đây...”, thỉnh thoảng họ dừng lại hút một điếu, buổi trưa phố vắng, tiếng điếu vang xa đến vài con phố. Bán tăm tre thường là người khiếm thị, họ rao kiểu hát xẩm: “Một hào một gói tăm tre/Bán cho quý khách đi xe, đi tàu/Xỉa răng rồi lại ăn trầu/Bán cho quý khách đi tàu, đi xe/Ai tăm tre nào...”. Thời bao cấp, xà phòng hiếm nên những người mặc áo trắng mà không có xà phòng thường phải mua thuốc tẩy hòa với nước ngâm áo. Người bán thuốc tẩy rao: “Lơ trắng, lơ xanh, lơ tẩy hồng! Ai lơ tốt nào”. Bà bán kim băng cũng không chịu thua: “Ai mua kim băng cài nhăng cài nhít/Ai quần thủng đít thì mua kim băng/Kim băng nào...”. Nhưng ấn tượng nhất có lẽ là ông bán thuốc chuột, ông ta nói liền tù tì: “Chuột lớn, chuột con, chuột cha, chuột chú, chuột chù, chuột cống, chuột Châu Phi hay Thổ Nhĩ Kỳ, chuột gỉ chuột gì ăn vào cũng chết tuốt, mua đi kẻo hết, không chết không lấy tiền. Ai thuốc chuột nào...”.

Nếu những người bán tạp hóa thường tập trung ở bến tàu điện, bến xe thì những người bán quà vặt lại trực trước cổng trường học, rạp xiếc phố Trần Nhân Tông, rạp chiếu bóng Kim Đồng (phố Hàng Bài) hay trước Cung Thiếu nhi. Cũng vẫn là kẹo kéo nhưng họ rao bằng thơ, giọng ngân nga như ngâm thơ trên đài: “Cô kia tóc ngắn ngang vai/Ăn đồng kẹo kéo nó dài đến khoeo/Cô kia chưa có người yêu/Ăn đồng kẹo kéo đến chiều có ngay”, hay: “Kẹo này chú nấu va ni/Cháu ăn cháu lớn cháu đi nước ngoài/Khi đi áo rách, màu phai/Khi về Pút nhích (xe đạp Liên Xô) thoái mai (thoải mái) tung hoành”. Không chỉ kẹo kéo, những nơi này còn có các ông Ba Tàu  bánh tiêu, hay “Bi ron ron, bi ròn ròn, bi ngòn ngọt đây... (một loại bánh làm bằng bột mỳ ngào đường rán bằng dầu, nhỏ như hòn bi), bánh 9 tầng mây (làm bằng bột củ rong riềng, mỗi tầng là một màu). Từ câu rao, trẻ con lại chế biến trêu chọc lại: “Bánh chín tầng mây/Muời tầng gió/Đi khắp xó/Ăn giỗ trẻ con”. Bán nộm bò khô cũng là ông Ba Tàu, ông rao: “Nộm đu đủ... đây...”, vừa rao, vừa  khua kéo, tiếng lách cách như báo hiệu “Tôi đang đứng ở đây cơ mà”. Lại còn thêm các cô bán táo dầm, khế dầm hay me chua, các cô cất tiếng rao làm người nghe tứa nước miếng...

Càng về sau này nhiều thứ được rao bằng âm thanh nhưng có sự thay đổi. Anh bán kem không dùng bình thủy tinh nữa mà cho kem vào hộp xốp, không đi bộ mà đi xe đạp rồi bóp kèn làm bằng quả bóng cao su. Đầu những năm 1980, kẹo cao su còn hiếm ở Hà Nội, thậm chí nhiều người còn không biết thế nào là kẹo cao su thì có một thanh niên tên là Nguyên nhà ở phố Phan Phù Tiên đi bán rong. Nguyên đựng kẹo con vẹt của Thái Lan, kẹo của Tiệp Khắc trong săm sô nai, vừa đi vừa nhai và đến chỗ đông người anh thổi bong bóng và tiếng nổ đã gây sự chú ý của nhiều người, lúc đó anh ta mới mở săm sô nai ra để mời khách. Nguyên là người đầu tiên bán kẹo cao su rong ở Hà Nội. Tiếng rao đêm thời bao cấp vẫn còn và chủ yếu là bán bánh mì, bánh khúc hay khoai luộc. Có điều không hiểu được là những năm 1985 đến 1989, lạm phát rất cao, cuộc sống vô cùng khó khăn nhưng tiếng rao quà vẫn không mất đi...

Và thời nay

Đầu những năm 1990, chính sách đổi mới đi vào cuộc sống vì thế mà kinh tế Hà Nội cũng bắt đầu khá hơn. Hàng tiêu dùng đa dạng, mẫu mã phong phú bày bán khắp thành phố nên những gia đình khá giả loại bỏ những đồ tiêu dùng cũ để sắm mới và thế là xuất hiện một lực lượng hùng hậu những người đi mua đồ cũ, họ rao: “Bàn là, quạt cháy máy bơm/Ti vi, tủ lạnh nồi cơm đầu giàn/Công tơ sắt thép lồng bàn bán không...”. Hoặc: “Lông ngan, lông vịt/ Các cụ ăn thịt còn lông/Túi bóng bình tông/Đồng chì nhôm bẹp/Dép nhựa đứt quai/ Ai bán nào...”. Theo thời gian, kinh tế phát triển,  hàng hóa ê hề ở các cửa hàng, quảng cáo xuất hiện trở lại trên báo nên  tiếng rao xưa vơi đi rất nhiều và nhiều tiếng rao mất hẳn như: rao bán điếu cày, kẹo kéo, lơ tẩy hồng, bả chuột, kim khâu tải, lấy ráy tai, thuốc hôi nách... Thay vào đó người bán báo đi xe đạp, tiếng rao thu vào băng rồi cho phát ra loa: “Một vụ tự tử trên cầu Long Biên vì tình, Một thanh niên bán người yêu... đã được đăng trên số báo ra hôm nay... báo nào”. Tiếng rao “Bánh khúc nóng đây...”, thu mua phế liệu cũng từ loa phát ra. Lời rao ngắn hơn, cục mịch hơn, không còn vần điệu, không còn thơ ca. Không ít tiếng rao còn ngọng giữa “l” và “n” gây cảm giác phản cảm... Song, dù sao thì tiếng rao cũng là âm thanh để nhớ cho những ai đi xa Hà Nội và gây ngạc nhiên cho người lần đầu đến Hà Nội, nhất là người nước ngoài...