Thú xưa Hà Nội: Múa lân

(HNM) - Múa lân, sư, rồng (múa lân) Hà Nội không nhiều và không chuyên như ở TP Hồ Chí Minh. Thành phố mang tên Bác có khoảng 50 đoàn múa lân lớn nhỏ, còn Hà Nội chỉ có một đoàn chuyên nghiệp là Huy Anh Đường cùng vài đoàn nghiệp dư trong các rạp xiếc, nhà hát tuồng và một số phường.

Múa lân Hà Nội có đặc trưng riêng. Nếu các đội lân ở TP Hồ Chí Minh thường sử dụng động tác mạnh mẽ, khoáng đạt để lôi cuốn người xem thì ở Hà Nội, các đội lân lại thiên về kỹ thuật di chuyển nhẹ nhàng, uyển chuyển và mang đậm tinh thần thượng võ.

Theo võ sư Nguyễn Ngọc Huy, trưởng đoàn lân, sư, rồng Huy Anh Đường, múa lân là môn nghệ thuật múa dân gian có nguồn gốc Trung Quốc, vào Việt Nam theo dấu chân lập nghiệp của những người Hoa. Múa lân thường được biểu diễn trong các dịp lễ hội, đặc biệt là Tết Nguyên đán và Tết Trung thu, vì ba con thú này tượng trưng cho thịnh vượng, phát đạt,hạnh phúc...

Tùy theo không gian, ý nghĩa của mỗi lễ hội, đội lân biểu diễn từng bài, từng cách cho phù hợp. Người ta có thể phối hợp múa lân với sư, múa lân với rồng hoặc phối hợp cả ba thể loại. Trong màn múa lân, sư, rồng, không thể thiếu ông Địa, một người đầu hói, bụng phệ, mặc áo dài đen, mang mặt nạ, tay cầm quạt giấy to phe phẩy, miệng cười toe toét. Theo truyền thuyết, ông Địa chính là hiện thân của Đức Di Lặc. Chuyện kể rằng, xa xưa, vào những ngày Tết, các làng chài thường bị một loài thủy quái (con lân) hung dữ từ dưới biển xâm nhập, phá hoại nhà cửa, giết chết cả người lẫn súc vật. Thay vì vui xuân, hưởng lộc tại nhà, mọi người phải kéo nhau lên núi lánh nạn. Lời cầu cứu vang khắp đất trời, Phật Di Lặc bèn xuống trần gian độ chúng sinh khốn khổ. Đức Di Lặc hóa thân thành ông Địa, dụ con lân ăn một loại cỏ tiên là linh chi thảo, con vật dữ tợn ưa ăn thịt người bỗng trở thành một loài thú hiền lành thích ăn các loại rau quả. Sau đó, ông Địa đưa con lân về trời. Từ đó hàng năm, vào những ngày Tết, ông Địa dẫn con lân trở lại trần gian, cùng chúc Tết mọi nhà. Ông Địa và con lân đi đến đâu, giáng phúc tới đó nên nhà nào cũng hoan hỉ treo bắp cải, rau xanh và giấy đỏ đón chào.

Đám múa lân gồm một người đội chiếc đầu lân, một người cầm côn đi hộ vệ, trống, thanh la, não bạt, đèn màu, cờ ngũ sắc. Đội lân đi tới đâu là trống phách rộn ràng, nhà nào treo thưởng, đội lân sẽ đến múa chúc vui. Tiền thưởng được gói giấy đỏ, treo trên cành tre cao, đội lân sẽ đôn người lên cho lân há miệng ngoạm lấy. Thường phần thưởng càng lớn treo càng cao. Nhưng trong nhà có người già thì phần thưởng lại được treo thấp dù có giá trị cao, chắc tránh cho lân gặp phải nguy hiểm xem như gia chủ để phúc. Ông Địa vào nhà vái chào người già, gia chủ, rồi làm hề cho trẻ em vui. Sau khi ngậm được phần thưởng, lân gục gặc đầu cảm tạ, ông Địa lại vái chào gia chủ trước khi đoàn múa sang nhà khác.

Lân có hai loại: Loại không sừng và có sừng. Đầu lân không sừng thường dính vào sau gáy một miếng vải đỏ, viết chữ Vương lớn, mình lân có vòng đen. Lân có sừng chỉ có một sừng chính giữa, đầu tròn lớn, màu thân giống màu đầu lân. Đầu lân được chế tạo rất công phu, còn mình là vải thêu, viền thật khéo. Rồng được chia thành ba loại: Rồng tơ được chế tạo bằng vải gắn chặt vào cây cứng để múa, rồng tròn được làm bằng giấy cứng, có bụng tròn và rồng cứng chỉ dùng để rước, khiêng, chứ không để biểu diễn. Còn sư tử thì được làm gần như thật. Theo truyền thuyết, sư tử là con thứ chín của Thiên Long có tài coi giữ cửa nhà. Một thuyết khác cho rằng, sư tử là con thú thần do Ngọc hoàng thượng đế sai xuống trần để xua đuổi ôn dịch. Khi sư tử đứng vươn mình nghển đầu canh giữ cổng nhà, mọi thứ quỷ quái trông thấy sinh khiếp sợ mà lủi đi.

Dù có cách điệu, sư và rồng vẫn không có màu sắc phong phú bằng lân. Lân mang nhiều sắc mặt: trắng, vàng, đỏ, xanh, đen. Có nhiều cách múa, một con lân múa gọi là độc chiếm ngao đầu, thể hiện tài tả xung hữu đột, tiến thoái nhịp nhàng, bộ pháp hùng dũng, nhảy cao, trèo giỏi, tượng trưng cho cái uy của một mãnh tướng. Hai con lân cùng biểu diễn gọi là Song Hỉ, thể hiện niềm hân hoan khoan khoái, tâm đầu ý hợp như loan với phụng, như vợ với chồng, như đất trời và âm dương tương hợp. Ba con lân vàng, đỏ, đen cùng múa gọi là Tam Tinh, thể hiện ý nguyện của con người, ba điều tốt là phúc, lộc, thọ. Bốn con lân cùng múa gọi là Tứ quý hưng long, gồm bốn đầu lân trắng vàng, đỏ, đen (hoặc xanh), tượng trưng cho bốn mùa, bốn phương, diễn tả tự sung mãn, trường thọ, mạnh khỏe và hạnh phúc.

Múa lân Hà Nội dường như ngày càng mai một. Theo cụ Vũ Thị Tình, 87 tuổi, ở 93 Hàng Mã, cách đây khoảng 70 năm, trong khu phố cổ, mỗi phường đều có vài đội lân. Và mỗi dịp lễ, tết các đội lại rộn ràng trống phách. Có đội điêu luyện đến mức giải thưởng được treo tận gác 2, gác 3, vẫn kênh nhau lên được. Nhưng bây giờ chỉ còn vài đội nghiệp dư tập tành năm thì mười họa. Những kỹ thuật cơ bản nhất của nghệ thuật múa lân đã chìm vào quên lãng, thay vào đó là những động tác đơn điệu, tẻ nhạt. Những dụng cụ không thể thiếu trong màn múa lân như: trống, đầu lân, hình nộm, phỗng giờ đây cũng không được chú ý. Nếu như trống ngày xưa được thửa bằng da trâu tươi căng lên, khô đến đâu da tự căng ra đến đấy thì giờ chủ yếu là trống hàng chợ.

Tuy nhiên, người Hà Nội vẫn còn có thể hy vọng được xem múa lân như ngày xưa nhờ đội múa Huy Anh Đường. Dù mới thành lập được 3 năm nhưng Huy Anh Đường đã có 25 thành viên chính thức, 4 con rồng, 10 con lân đủ màu sắc cùng dàn trống vài chục chiếc và đạt được trình độ biểu diễn nhất định. Ngoài những bài cơ bản như Song Hỷ, Tam Anh... Huy Anh Đường đang luyện tập những bài tuyệt đỉnh của múa lân như: thượng sơn hái quả, Mai Hoa Thung...

Trong mỗi dịp xuân về, bên cạnh những thú chơi truyền thống như: đánh đu, đánh vật, chọi trâu, đua thuyền... múa lân là một thú chơi không thể thiếu và dường như được yêu thích hơn cả.

Vũ Hoa