Thôi Hữu: Nhà thơ làm cách mạng

Nhà thơ Thôi Hữu (thứ 2 từ trái sang) cùng các nhà thơ: Nguyễn Đình Thi, Xuân Diệu, Huy Cận, Nguyễn Huy Tưởng tại Đại hội Văn hóa cứu quốc, tháng 11-1946 tại Hà Nội.

Tuổi thanh niên, Trần Văn Tấn vào Huế học Trường Kỹ nghệ thực hành, ra làm anh viên chức nhà đèn rồi sớm tham gia hoạt động cách mạng ở Huế. Trần Văn Tấn đã có thơ và báo lấy bút danh Thôi Hữu đăng trên Báo Bạn đường cùng với Nguyễn Thường Khanh (tức Trần Mai Ninh) và bút danh đó đã trở thành tên thường gọi sau này của ông.

Năm 1943, ông được kết nạp vào Đảng cộng sản Đông Dương, sau đó ra Hà Nội hoạt động bí mật vào lúc thành phố bị địch khủng bố gắt gao nhất. Thi hành chính sách thuộc địa phản động, thực dân Pháp liên tiếp đàn áp phong trào cách mạng Việt Nam, trong đó, Hà Nội, đầu não bộ máy chính trị - quân sự toàn Đông Dương, luôn luôn bị chà đi xát lại. Hàng trăm đảng viên và cơ sở cách mạng bị bắt và tù đày. Từ năm 1941 đến năm 1944, tám Ban cán sự Đảng Hà Nội bị vỡ. Thôi Hữu cũng bị địch bắt, kết án 5 năm tù và bị giam trong Hỏa Lò. Ông kiên cường chịu đựng cực hình tra tấn và tìm cách thoát khỏi nhà ngục ghê rợn ấy, ra ngoại thành ẩn náu rồi tìm cách bắt liên lạc lại với đồng chí để hoạt động. Nhà văn Tô Hoài, người trực tiếp nuôi giấu Thôi Hữu trong gia đình mình một tuần, đã kể lại những ngày đáng nhớ ấy: “Sáng hôm ấy, có người đến nhà tôi. Người cũng trạc tôi, da ngăm ngăm, mắt nhìn thăm thẳm, đôi mày rậm đen sẫm. Tôi trông hao hao, chỉ lạ có cái áo dài thâm… vào trong nhà”. Ngày ăn một bữa gạo xát máy - thứ gạo của Sài Gòn đưa ra, mỗi bữa Thôi Hữu chỉ ăn đúng một bát. Ngoài đường có xác người đói, mẹ Tô Hoài chạy chợ cho cả nhà. Ít hôm sau, đồng chí Mười Hương đến (lúc đó lấy bí danh là Trang), giao chỉ thị Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta cho Tô Hoài. Họ đã biết nhau và Thôi Hữu được vào Ban cán sự Đảng Hà Nội cùng ông Vũ Oanh. Ông Nguyễn Quyết là Bí thư Ban cán sự, giao một số cơ sở cách mạng ở Bưởi - Nghĩa Đô cho Thôi Hữu ăn ở, đi lại hoạt động.
Sau khi Nhật đảo chính Pháp, thực hiện chỉ thị của Trung ương, Ban cán sự Đảng Hà Nội chủ trương đẩy mạnh hơn nữa việc phát triển lực lượng chính trị và lực lượng vũ trang, đưa phong trào của quần chúng thành cao trào cách mạng. Do đó, Ban cán sự phân công Thôi Hữu phụ trách ngoại thành, Vũ Oanh phụ trách mặt trận Việt minh và các đoàn thể quần chúng.

Xông xáo, dũng cảm, Thôi Hữu trực tiếp gây dựng cơ sở của Việt minh tự vệ ngoại thành, từ Nghĩa Đô - Bưởi xuống Dịch Vọng Tiền, Dịch Vọng Hậu, Cổ Nhuế, được nhân dân tin yêu, che chở. Tháng 6-1945, trong cao trào tiền khởi nghĩa, những tên Việt gian đầu sỏ bị Đội danh dự trừ gian trừng trị ngay giữa thanh thiên bạch nhật. Và chính ông thực thi nhiệm vụ trừng trị Cai Long, tên tay sai khét tiếng tàn ác ở vùng Bưởi. Theo các đồng chí đã tham gia tiền khởi nghĩa ở vùng Bưởi và lịch sử địa phương, đồng chí Tấn nhận nhiệm vụ trực tiếp đi ám sát Cai Long vì đồng chí là người thạo sử dụng súng và lạ mặt, địch không thể biết để truy bắt. Anh Nguyễn Quý Thái là người cùng làng với Cai Long và biết rõ cả quy luật hoạt động của nó. Sau đó, đồng chí Tấn về cất giấu súng ở nhà ông Đỗ Vũ Huynh, chùa làng Tân. Nhận thấy Ba Lự, em Cai Long cũng là một tên Việt gian nguy hiểm nên đồng chí Tấn đã giao cho đồng chí Tĩnh và tự vệ Nghĩa Đô tìm cách giết hắn. Từ đó, phong trào cách mạng cả vùng Bưởi phát triển an toàn. Sáng 19-8-1945, Thôi Hữu chỉ huy các chiến sĩ tự vệ dẫn đầu nhân dân vùng Bưởi theo đường Thụy Khuê tiến vào Nhà hát Lớn dự mít tinh trên quảng trường rồi tỏa đi chiếm Trại Bảo an binh.

Nhớ về những ngày tháng kề vai sát cánh hoạt động cùng Thôi Hữu, ông Nguyễn Quyết nói: Anh Tấn là một đồng chí xuất sắc, dũng cảm, có đóng góp quan trọng cho phong trào cách mạng ngoại thành mà trực tiếp là vùng Bưởi. Nhưng trong điều kiện địch càn quét Hà Nội khốc liệt như thế, chúng tôi tồn tại và phát triển được chính là do cán bộ phải dựa chắc vào dân, lấy dân làm gốc. Anh Thôi Hữu từ Huế ra nhưng đã làm rất tốt công tác vận động quần chúng, được nhân dân đùm bọc và che chở”.

Sau ngày cách mạng thành công, ông gắn bó với các Báo Sự Thật, Cứu quốc, Thủ đô. Cuộc kháng chiến anh dũng của quân dân Thủ đô trong trận Cự Đà ngày 27-3-1947 được Thôi Hữu phản ánh trong truyện ký Đợi giờ chết, viết ngay sau trận đánh, sau đó, Nhà xuất bản Vệ quốc quân in năm 1949. Đó là thiên tuyệt bút duy nhất viết về trận đánh này với tên tuổi nổi tiếng “Con hùm xám Cự Đà” - Trung đội trưởng Nguyễn Văn Sự và chính trị viên trung đội - đồng chí Tự của mặt trận Hà Nội. Với Thôi Hữu, thơ và lý tưởng chiến đấu cho cách mạng là một. Bài thơ Lên Cấm Sơn, đăng trên Báo Vệ quốc quân số 21, ngày 15-4-1948, là một trong những tác phẩm hay của thơ ca buổi đầu kháng chiến. Vẫn là hơi thơ tự do, khỏe khoắn như thời trai trẻ; hiện thực khắc nghiệt của cuộc kháng chiến gian khổ được ông viết với những hình ảnh thật trần trụi, xót xa, đầy rung động sâu sắc và tràn đầy tinh thần chiến đấu: “Cuộc đời gió bụi pha xương máu. Đói rét bao lần xé thịt da/Khuôn mặt đã lên màu bệnh tật/Đâu còn tươi nữa những ngày hoa/Lòng tôi xao xuyến tình thương xót/Muốn viết bài thơ thấm lệ nhòa”. Lên Cấm Sơn của Thôi Hữu và Nhớ máu của Trần Mai Ninh, Đồng chí của Chính Hữu đã tạo nên mảng đặc sắc của thơ kháng chiến, khác hẳn với những nhà thơ cùng thời. Và tình cảm của ông, của anh bộ đội Cụ Hồ mới 26 tuổi, cũng bình dị, tha thiết như bao người xa vợ, xa người yêu trong chiến tranh, thương “Em lủi thủi quê người/Nhà gianh nghiêng một mái/Đắm trông một phương trời” (Tuổi 26). Say thơ, yêu thơ, Thôi Hữu đã thổi vào hồn thơ cái tình mộc mạc mà sâu lắng của người dân lao động.

Ông đã hi sinh như một người chiến sĩ anh dũng trong bộ quân phục đã bạc màu và ở lại với nhân dân xã Giang Tiên (Thái Nguyên) với cái tên Tân Sắc. Mộ ông trên đồi Vô Tranh, dưới gốc cây dẻ có tấm bia bằng gỗ, do cụ Soạn làm; hằng năm, cụ vẫn hương khói cho nhà báo Tân Sắc và chính cụ đã dẫn đại biểu Báo Nhân dân cùng gia đình nhà thơ lên đồi Vô Tranh tìm đúng vị trí cụ đã chôn cất nhà báo Tân Sắc. Đến lúc ấy, cụ mới biết, đó chính là ông Thôi Hữu, nhà báo, nhà thơ, người cán bộ cách mạng xuất sắc của Đảng bộ Hà Nội.