Tây Phi: Điểm nóng khủng bố toàn cầu

Lực lượng nổi dậy bất ngờ tấn công ngay trước giờ cầu nguyện rạng ngày sáng 17-9, khiến hàng chục sinh viên tại một học viện đào tạo cảnh sát ở thủ đô Bamako (Mali) thiệt mạng, trước khi tiếp tục xông vào sân bay quốc tế Modibo Keita.

Vụ việc được đánh giá là cuộc tấn công trắng trợn nhất kể từ năm 2016 tại một thủ đô ở khu vực Sahel - vùng đất rộng lớn trải dài khắp châu Phi cận Sahara, phía Nam sa mạc Sahara.

Điều này cho thấy các nhóm thánh chiến có liên hệ với Al-Qaeda hoặc Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng từng sát hại hàng nghìn thường dân và khiến hàng triệu người phải di dời ở Burkina Faso, Mali và Niger cũng có thể tấn công vào trung tâm quyền lực.

Bị lu mờ bởi căng thẳng ở Ukraine, Trung Đông và Sudan, xung đột ở khu vực Sahel hiếm khi nhận được sự chú ý nhưng lại góp phần tăng mạnh làn sóng di cư sang châu Âu vào thời điểm các đảng cực hữu chống nhập cư gia tăng và một số quốc gia Liên minh châu Âu (EU) đang siết chặt chính sách biên giới.

Theo Tổ chức Di cư quốc tế (IOM), tuyến đường đến châu Âu có số lượng người di cư tăng mạnh nhất trong năm 2024 là thông qua các quốc gia ven biển Tây Phi tới quần đảo Canary của Tây Ban Nha.

Dữ liệu của IOM cho thấy, số lượng người di cư đến châu Âu từ các nước khu vực Sahel như Burkina Faso, Chad, Mali, Mauritania, Niger, Nigeria và Senegal đã tăng 62%, lên mức 17.300 người trong 6 tháng đầu năm nay so với 10.700 người ở năm trước đó. Liên hợp quốc và IOM đều cho rằng, tác động của xung đột và biến đổi khí hậu là nguyên nhân chính dẫn tới làn sóng di cư.

Giới chuyên gia nhận định, nhiều vùng lãnh thổ do phiến quân thánh chiến kiểm soát có nguy cơ trở thành địa điểm huấn luyện và “bệ phóng” cho nhiều cuộc tấn công hơn vào các thành phố lớn như Bamako, các quốc gia lân cận và thậm chí các mục tiêu của phương Tây trong khu vực hoặc xa hơn.

Bạo lực thánh chiến, đặc biệt là thương vong nặng nề mà quân đội chính phủ phải gánh chịu, là một yếu tố chính dẫn đến làn sóng đảo chính quân sự kể từ năm 2020 nhằm chống lại các chính phủ được phương Tây hậu thuẫn tại Burkina Faso, Mali và Niger. Đây đều là những quốc gia nằm ở trung tâm khu vực Sahel.

Theo Reuters, các cường quốc phương Tây từng đầu tư vào nỗ lực đẩy lùi phong trào thánh chiến nhưng hiện chỉ còn rất ít năng lực trên thực địa, đặc biệt là kể từ khi quân đội Mỹ buộc phải rút khỏi một căn cứ ở sa mạc Agadez.

Quân đội Mỹ và Cục Tình báo trung ương (CIA) thường sử dụng máy bay không người lái để theo dõi các chiến binh thánh chiến và chia sẻ thông tin tình báo với đồng minh như Pháp và quân đội Tây Phi.

Nhưng sau sự rút lui của Mỹ, không quốc gia nào khác có thể cung cấp hoạt động giám sát hoặc hỗ trợ trên không hiệu quả. Điều này đã tạo điều kiện để các chiến binh thánh chiến tự do hoạt động ở Burkina Faso, Mali và Niger, theo đánh giá của Wassim Nasr, nghiên cứu viên cấp cao tại Soufan Center - Trung tâm nghiên cứu và phân tích thách thức an ninh toàn cầu ở Mỹ.

Phân tích từ Dữ liệu sự kiện và địa điểm xung đột vũ trang (ACLED) cho thấy, số lượng các sự kiện bạo lực liên quan đến những nhóm thánh chiến ở Burkina Faso, Mali và Niger đã tăng gần gấp đôi kể từ năm 2021. Từ đầu năm nay, trung bình mỗi tháng có 224 vụ tấn công, tăng so với 128 vụ năm 2021.

Insa Moussa Ba Sane, điều phối viên khu vực về di cư của Liên đoàn Chữ thập đỏ quốc tế (IFRC) cho biết, xung đột là yếu tố chính dẫn đến sự gia tăng tình trạng di cư từ bờ biển Tây Phi, với số lượng phụ nữ và gia đình tăng dọc theo tuyến đường này.

Tại Burkina Faso, quốc gia được đánh giá bị ảnh hưởng nặng nề nhất, các chiến binh thánh chiến có liên hệ với Al-Qaeda đã sát hại hàng trăm thường dân tại thị trấn Barsalogho chỉ trong ngày 24-8. Viện Kinh tế và Hòa bình (IEP) cho biết, Burkina Faso đứng đầu Chỉ số Khủng bố toàn cầu lần đầu tiên trong năm 2024, với số người thiệt mạng tăng 68%, lên mức 1.907 người, tương đương 1/4 tổng số trường hợp thiệt mạng liên quan đến khủng bố trên toàn thế giới.

Theo Liên hợp quốc, hiện nay khoảng một nửa lãnh thổ Burkina Faso nằm ngoài tầm kiểm soát của chính phủ, cũng là yếu tố góp phần khiến tỷ lệ di dời tăng cao.

“Hai nhóm khủng bố lớn đang giành được nhiều thắng lợi. Mối đe dọa đang lan rộng về mặt địa lý”, Seidik Abba, Chủ tịch nhóm nghiên cứu CIRES tại Paris cho biết khi đề cập đến Al- Qaeda và Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng.

Một nhóm chuyên gia Liên hợp quốc giám sát hoạt động của hai tổ chức khủng bố này ước tính, JNIM, phe phái liên kết với Al-Qaeda hoạt động tích cực nhất ở khu vực Sahel, có 5.000-6.000 chiến binh, trong khi khoảng 2.000-3.000 chiến binh có liên hệ với Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng.

Châu Âu chia rẽ về cách ứng phó, trong bối cảnh các quốc gia Nam Âu tiếp nhận nhiều người di cư nhất ủng hộ việc giữ liên lạc cởi mở với chính quyền quân sự, trong khi những quốc gia khác phản đối vì lo ngại về nhân quyền và dân chủ.

Mối lo ngại lớn khác của các cường quốc phương Tây là nguy cơ khu vực Sahel trở thành căn cứ cho cuộc thánh chiến toàn cầu, giống như tại Afghanistan hay Libya trong quá khứ.

Tướng Michael Langley, người đứng đầu Bộ Tư lệnh châu Phi của Mỹ đánh giá, tất cả các tổ chức cực đoan bạo lực này đều có tham vọng tấn công Mỹ. Tuy nhiên, các quan chức và chuyên gia khác cho biết, các nhóm này vẫn chưa tuyên bố bất kỳ ý định thực hiện các cuộc tấn công ở châu Âu hoặc Mỹ.