Tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá: Lộ trình thế nào là hợp lý?

Một số ý kiến cho rằng, việc tăng thuế tiêu thụ với mặt hàng này là cần thiết. Tuy nhiên, hệ lụy có thể xảy ra nếu thuế tăng “sốc”, vì vậy, cần có lộ trình mức tăng hợp lý thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá.

Đánh giá tác động của 2 phương án

Trong dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi), Bộ Tài chính đề xuất bổ sung mức thuế tuyệt đối theo lộ trình tăng từng năm trong giai đoạn 2026-2030 với 2 phương án là: Phương án 1 sẽ tăng 2.000 đồng/bao ở năm đầu tiên và đạt mức tăng 10.000 đồng/bao vào năm 2030. Phương án 2 áp dụng mức tăng 5.000 đồng/bao ngay từ năm 2026 và tăng tịnh tiến 1.000 đồng/bao trong 5 năm kế tiếp để đạt mức 10.000 đồng/bao vào năm 2030.

Theo Bộ Tài chính, lý do cần tăng thuế là giá bán thuốc lá của Việt Nam vẫn còn thấp... Mặc dù mặt hàng thuốc lá đã được tăng thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt theo lộ trình vào năm 2016 và 2019, song thời gian qua, tỷ lệ hút thuốc lá ở Việt Nam vẫn ở mức cao. Với mô hình đánh giá tác động của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), Bộ Tài chính cho rằng, phương án 2 tác động hiệu quả hơn đối với mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc và tăng tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ, nên bộ nghiêng về phương án này.

Các chuyên gia và đại diện doanh nghiệp cũng đã phân tích về 2 phương án tăng thuế của Bộ Tài chính, từ đó gợi mở thêm lộ trình và phương thức tăng thuế hợp lý. Chủ tịch PwC Việt Nam (chuyên về kiểm toán, tư vấn thuế, tư vấn pháp lý...) Đinh Thị Quỳnh Vân cho rằng, cần xem xét các kịch bản có thể xảy ra khi thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá tăng quá nhanh. Theo đó, sản lượng thuốc lá hợp pháp có thể sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại, thuốc lá lậu có thể tăng lên và thất thu từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40.000 tỷ đồng vào năm 2030. Hoạt động sản xuất, kinh doanh bị ảnh hưởng kéo theo việc làm của người lao động, nông dân chịu tác động.

Với mô hình phân tích tác động khi tăng thuế của Thạc sĩ Tô Kim Huệ (Viện Chiến lược và chính sách tài chính, Bộ Tài chính), ở cả 2 phương án tăng thuế, tổng lượng tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm khoảng 7% vào năm 2030. Vào năm 2030, thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỷ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỷ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế. Điều này dẫn tới doanh thu doanh nghiệp thuốc lá sụt giảm khoảng 32-35%. Ngược lại, lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh ở cả 2 phương án. Đến năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỷ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (tương đương 24 tỷ điếu) so với năm 2025. Sau 5 năm, sẽ có khoảng 350.000-400.000 việc làm bị ảnh hưởng.

Theo Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam, dự báo thu ngân sách sẽ giảm từ năm 2029 trở đi và ngày càng nhiều hơn khi sản lượng thuốc lá nội địa hợp pháp liên tục giảm bởi giá quá cao và người tiêu dùng chuyển sang dùng thuốc lá lậu.

Cần ngăn chặn thuốc lá lậu

Là người trong cuộc, Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam Nguyễn Chí Nhân cho rằng, việc tăng mức thuế tiêu thụ đặc biệt tuyệt đối với mặt hàng thuốc lá một cách đột ngột, đột biến và lớn sẽ tác động sâu rộng đến ngành thuốc lá. Hiệp hội đề xuất áp thuế tuyệt đối ở mức vừa phải với lộ trình tăng thuế hợp lý đến năm 2030. Cụ thể, mức thuế tuyệt đối là 1.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng 500 đồng/bao/năm, hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao.

Phương án đề xuất trên nhằm tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tác động tiêu cực đến việc làm của người lao động, bảo đảm an sinh xã hội. Phương án này cũng giúp hạn chế tốc độ tăng của thuốc lá lậu, bảo đảm mục tiêu thu ngân sách ước tính đạt khoảng 29.500-30.000 tỷ đồng vào năm 2030, tăng 7-9%/năm.

Chủ tịch Hội Tư vấn thuế Việt Nam Nguyễn Thị Cúc cũng nêu, cần lựa chọn phương án tối ưu, tránh gây sốc thị trường dẫn đến hậu quả là không đạt được mục tiêu đề ra. Đồng thời, tăng sốc thuế thuốc lá có thể dẫn tới việc chuyển từ sử dụng thuốc lá hợp pháp sang thuốc lá lậu, không chỉ làm thất thu ngân sách nhà nước mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng vì không kiểm soát được chất lượng thuốc lá. Yếu tố này ngược với mục tiêu xây dựng Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi).

Như vậy, vấn đề đặt ra là cần nghiên cứu kỹ lưỡng để có lộ trình, mức tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá hợp lý, tránh gây “sốc”, đặc biệt là các cơ quan chức năng phải có giải pháp hữu hiệu trong việc ngăn chặn thuốc lá lậu, bảo vệ sản xuất hợp pháp trong nước, như vậy mới bảo đảm mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc lá.