Ở nơi bắc nhịp cầu văn hóa

Thuở trứng nước

Đó là những năm NXB chỉ có dăm bảy người viết, dịch, hằng năm ra mươi cuốn sách mỏng bằng hai thứ tiếng Pháp và Anh, rồi thêm nguyệt san "Việt Nam tiến bước". Nhưng sau ngót một thập niên, NXB đã có gần trăm người viết, biên tập và biên dịch sách báo ra 8 thứ tiếng (Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Hoa, Nga, Quốc tế ngữ, Đức và Nhật).

Bạn đọc tìm hiểu sách tại Nhà sách Ngoại văn Hà Nội.   Ảnh: Đàm Duy

Xuất bản phẩm của NXB Ngoại văn (tiền thân của NXB Thế giới) trong dăm bảy năm đầu thành lập còn khô khan, "đúng" nhưng "không trúng" với thị hiếu chung. Bước ngoặt thực sự đến từ giữa thập niên 70 thế kỷ trước, gắn liền với tên tuổi lãnh đạo NXB - bác sĩ Nguyễn Khắc Viện. Trở về nước (năm 1963) sau 27 năm học tập, nghiên cứu và hoạt động chính trị ở nước ngoài, ông được cấp trên giao nhiệm vụ tham gia hoạt động tuyên truyền đối ngoại. Bác sĩ Nguyễn Khắc Viện bắt tay vào việc với nhận định sắc sảo: Bạn đọc sách báo đối ngoại của ta có trình độ cao. Họ tìm, trước hết là thông tin cụ thể, chính xác, không thể áp đặt những ý kiến đúc sẵn kiểu công thức, khẩu hiệu. Hàng trăm triệu người sẽ hiểu Việt Nam thông qua những tác phẩm của các nhà báo, nhà nghiên cứu… nước ngoài trên cơ sở đã tiếp nhận những tư liệu, tin tức của Việt Nam.

Bác sĩ Nguyễn Khắc Viện đề xuất kế hoạch tuyên truyền đối ngoại dựa trên ba bình diện là thời sự, thời cuộc, lịch sử và văn hóa, từ đó xây dựng ba binh chủng: Tuần báo "Tin Việt Nam" (tiếng Pháp, Anh, Tây Ban Nha), Tạp chí chuyên đề "Nghiên cứu Việt Nam" ra 4 số/năm (tiếng Anh, Pháp) và hệ thống sách giới thiệu địa lý, lịch sử, văn học - nghệ thuật và văn hóa Việt Nam. Công tác thông tin đối ngoại từ đây có bước nhảy vọt về chất.

Năm 1970, NXB Ngoại văn, Tạp chí "Nghiên cứu Việt Nam" và báo đối ngoại "Tin Việt Nam" nhập thành một. Với tinh thần "quý hồ tinh, bất quý hồ đa", ông Nguyễn Khắc Viện cho trên 30 cán bộ không đủ khả năng "chiến đấu" trên mặt trận này chuyển sang cơ quan khác, phù hợp hơn. Bên cạnh đó, ông tập hợp được một đội ngũ cán bộ giỏi chuyên môn, nhạy bén, sắc sảo về thời cuộc, nhiều người thạo cả ba bình diện thời sự, chiến lược và lịch sử văn hóa. Đó là các luật sư Lê Văn Chất, Vũ Quý Vỹ, nhà báo Vũ Cận, tiến sĩ kinh tế học từ Mỹ về Đặng Thế Bính, tiến sĩ kinh tế từ Pháp về Nguyễn Xuân Lan, Đào Trọng Sót, Đào Trọng Từ, Đặng Trấn Liêu, Hữu Ngọc, Mai Từ…

Sự kiện này đánh dấu một bước ngoặt lớn của công tác thông tin đối ngoại bằng sách báo ngoại văn. Trong vòng hơn nửa thế kỷ qua, NXB đã ra nhiều bộ sách quý như: "Chính trị - thời cuộc", "Những kiến thức cơ bản về Việt Nam", "Kinh nghiệm Việt Nam", "Tổng kết và hồi ký chiến tranh của các tướng lĩnh", "Văn học Việt Nam"… Nhiều cuốn sách quý được đánh giá cao, tái bản nhiều lần như "Truyện Kiều" của Nguyễn Du (tiếng Pháp, Anh, Tây Ban Nha), "Điện Biên Phủ - điểm hẹn lịch sử" của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, "Tư tưởng Hồ Chí Minh về ngoại giao" của Nguyễn Dy Niên….

Đúng như đánh giá của ông Hoàng Tùng, nguyên Bí thư TƯ Đảng, Trưởng ban Tuyên huấn Trung ương, đặc trách công tác thông tin đối ngoại: "Những công trình nghiên cứu của NXB tập hợp lại thành một thư viện lớn cả sách và báo, một Bách khoa toàn thư đầy đủ về Việt Nam".

Thời kỳ "Thế giới"

Năm 1991, NXB Ngoại văn đổi thành NXB Thế giới nhằm thích nghi với tình hình mới. Từ đây, có thêm ấn bản sách tiếng Việt về Việt Nam dành cho Việt kiều và bạn đọc trong nước. NXB trở thành "sứ giả kép", giới thiệu nền văn hóa Việt Nam ra nước ngoài và truyền bá văn hóa tiên tiến, lành mạnh của nước ngoài vào Việt Nam. Đặc điểm của thời kỳ "Thế giới" cũng xác định rõ bạn đọc sách báo ngoại văn không chỉ còn là những người đặc biệt, khó tính như trước nữa, mà đại chúng hơn, đa dạng hơn. Chiến lược "xuất khẩu tại chỗ", "tuyên truyền đối ngoại tại chỗ" dần phát huy hiệu quả.

Tuy nhiên, cái khó của "Thế giới" hiện nay là tài lực và nhân lực. Làm sách báo ngoại văn là một công việc đặc thù, cán bộ tâm huyết, thạo nghề trong lĩnh vực này vừa ít, lại phân tán. Ngoài chính sách thu hút nhân lực lại phải làm sao bảo đảm hoạt động kinh doanh trong cơ chế thị trường với một nguồn ngân sách ít ỏi. Thực khó lắm thay!

55 năm qua, NXB Thế giới đã khẳng định vai trò là sứ giả đáng tin cậy của Việt Nam ở nước ngoài. Đơn vị đã ba lần được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Nhất, hai Huân chương Độc lập hạng Hai và hạng Ba. Hai tác giả Nguyễn Khắc Viện và Lê Bá Thảo được nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước. Bác sĩ Nguyễn Khắc Viện được Giải thưởng Lớn của Viện Hàn lâm Pháp; nhà văn hóa Hữu Ngọc được trao Huân chương "Cành cọ hàn lâm" của Chính phủ Pháp và Huân chương "Ngôi sao phương Bắc" của Chính phủ Thụy Điển.