Những vần thơ tạc dáng hình trường tồn của Tổ quốc

Tiếng nói của tâm hồn dân tộc

Đối với người Việt Nam, thơ không chỉ dừng lại ở lời ăn tiếng nói mà đã trở thành một phần văn hóa truyền thống của dân tộc. Thơ có mặt ngay từ buổi đầu dựng nước và theo suốt hành trình bảo vệ xây dựng và kiến thiết đất nước… Thơ cất tiếng từ những trang giấy, những câu hát dân gian, những bài hịch hào sảng, để đồng hành cùng nhân dân đi qua bóng tối, lầm than tìm đến ánh sáng cách mạng.

Đặc biệt, trong những năm tháng đấu tranh giành độc lập, tự do của dân tộc, thơ ca cách mạng đã trở thành một mạch nguồn chảy mãnh liệt. Thơ không chỉ phản ánh nỗi đau mất nước, cảnh ngục tù nhiều hơn trường học, con người bị tước đoạt cả “quyền sống, quyền tự do, quyền mưu cầu hạnh phúc”, mà thơ còn trở thành tiếng nói của các tầng lớp nhân dân, cất lên từ trái tim của một dân tộc đang vươn mình đứng dậy.

Nếu trước kia, thơ ca thường gắn liền với nỗi niềm riêng tư, với cảnh mây trời, trăng hoa, thì kể từ khi cách mạng thổi bùng lý tưởng, thơ đã hóa thành lời hiệu triệu. Những vần thơ không chỉ để ngâm ngợi mà trở thành “vũ khí tinh thần sắc bén”, gắn bó mật thiết với đời sống nhân dân. Như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết:

“Nay ở trong thơ nên có thép

Nhà thơ cũng phải biết xung phong”

Chất “thép” trong thơ không phải chỉ là khẩu hiệu, mà được tôi luyện từ máu lửa của những cuộc khởi nghĩa, từ tinh thần bất khuất của người Việt. Trong khói lửa chiến tranh, nhà thơ đồng thời là người chiến sĩ: Vừa cầm súng trên chiến trường, vừa cầm bút để lưu giữ lịch sử, khắc ghi tâm hồn dân tộc.

Có thể thấy rõ điều ấy trong thơ Tố Hữu, như ông viết trong bài “Từ ấy”:

“Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ

Mặt trời chân lý chói qua tim

Hồn tôi là một vườn hoa lá

Rất đậm hương và rộn tiếng chim...

Tôi buộc lòng tôi với mọi người

Để tình trang trải với trăm nơi

Để hồn tôi với bao hồn khổ

Gần gũi nhau thêm mạnh khối đời

Tôi đã là con của vạn nhà

Là em của vạn kiếp phôi pha

Là anh của vạn đầu em nhỏ

Không áo cơm, cù bất cù bơ...”.

Đó không chỉ là niềm vui riêng của một người làm thơ, mà là ánh sáng niềm tin lan tỏa khắp thế hệ. Từ những rung động ấy, hàng triệu trái tim Việt Nam đã hòa chung nhịp đập, cùng hướng về lý tưởng độc lập, tự do.

Thơ ca cách mạng vì vậy trở thành cuốn biên niên sử tinh thần. Các nhà thơ đã âm thầm đồng hành cùng đất nước, cùng dân tộc bằng tác phẩm, để thi ca bay lên cùng hồn nước trong những gian lao, nhọc nhằn và cả những vinh quang.

“Đất nước đẹp vô cùng.

Nhưng Bác phải ra đi

Cho tôi làm sóng dưới con tàu đưa tiễn Bác

Khi bờ bãi dần lui làng xóm khuất

Bốn phía nhìn không một bóng hàng tre

Đêm xa nước đầu tiên, ai nỡ ngủ

Sóng vỗ dưới thân tàu đâu phải sóng quê hương

Trời từ đây chẳng xanh màu xứ sở

Xa nước rồi, càng hiểu nước đau thương

Luận cương đến Bác Hồ.

Và Người đã khóc

Lệ Bác Hồ rơi trên chữ Lênin

Bốn bức tường im nghe Bác lật từng trang sách gấp

Tưởng bên ngoài, đất nước đợi mong tin

Bác reo lên một mình như nói cùng dân tộc“

Cơm áo là đây! Hạnh phúc đây rồi!”

Hình của Đảng lồng trong hình của Nước

Phút khóc đầu tiên là phút Bác Hồ cười…

Hiểu sao hết “Người đi tìm hình của Nước

Không phải hình một bài thơ đá tạc nên người

Một góc quê hương nửa đời quen thuộc

Hay một đấng vô hình sương khói xa xôi

Mà hình đất nước hoặc còn hoặc mất

Sắc vàng nghìn xưa, sắc đỏ tương lai

Thế đi đứng của toàn dân tộc

Một cách vin hoa cho hai mươi lăm triệu con người…

(“Người đi tìm hình của nước” - Chế Lan Viên)

“Bát cơm chan đầy nước mắt

Bay còn giằng khỏi miệng ta

Thằng giặc Tây, thằng chúa đất

Đứa đè cổ, đứa lột da...

Xiềng xích chúng bay không khoá được

Trời đầy chim và đất đầy hoa

Súng đạn chúng bay không bắn được

Lòng dân ta yêu nước thương nhà!...”

(“Đất nước” - Nguyễn Đình Thi)

“Đường tranh đấu không một giờ thoái bộ

Sống đã vì cách mạng, anh em ta

Chết cũng vì cách mạng, chẳng phiền hà!

Vui vẻ chết như cày xong thửa ruộng…”

(“Trăng trối” - Tố Hữu)

“Càng đấu tranh vàng mới lại vàng ra

Có nung nấu, đỏ mới càng đỏ riết

Theo cờ gọi, những con dân đất Việt

Dâng máu xương không tiếc với sơn hà…”

(“Ngọn quốc kỳ” - Xuân Diệu)

Đặc biệt là tác phẩm “Đất nước” của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã trở nên quen thuộc với nhiều thế hệ người Việt, được đưa vào sách giáo khoa. Tác phẩm nằm trong trường ca “Mặt đường khát vọng”, được nhà thơ viết vào mùa đông năm 1971. Bài thơ ra đời báo hiệu một thời kỳ mới của đất nước, của cách mạng Việt Nam:

“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi

Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa...” mẹ thường hay kể

Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn

Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc

Tóc mẹ thì bới sau đầu

Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn

Cái kèo, cái cột thành tên

Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng

Đất Nước có từ ngày đó...

Đất là nơi anh đến trường

Nước là nơi em tắm

Đất Nước là nơi ta hò hẹn

Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm

Đất là nơi “con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc”

Nước là nơi “con cá ngư ông móng nước biển khơi”

Thời gian đằng đẵng

Không gian mênh mông

Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ

Đất là nơi chim về

Nước là nơi rồng ở

Lạc Long Quân và Âu Cơ

Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng

Những ai đã khuất

Những ai bây giờ

Yêu nhau và sinh con đẻ cái

Gánh vác phần người đi trước để lại

Dặn dò con cháu chuyện mai sau

Hằng năm ăn đâu làm đâu

Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ

Trong anh và em hôm nay

Đều có một phần Đất Nước

Khi hai đứa cầm tay

Đất Nước trong chúng mình hài hòa nồng thắm

Khi chúng ta cầm tay mọi người

Đất Nước vẹn tròn, to lớn

Mai này con ta lớn lên

Con sẽ mang đất nước đi xa

Đến những tháng ngày mơ mộng

Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình

Phải biết gắn bó san sẻ

Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở

Làm nên Đất Nước muôn đời...”

Đồng hành trên đường ra trận

Những năm tháng kháng chiến khốc liệt, chính những vần thơ đã đồng hành, cổ vũ các đoàn quân trên đường ra trận, quyết không lùi bước, chiến đấu, hy sinh vì hòa bình, độc lập, tự do.

Mỗi bài thơ, câu thơ ngày ấy đều hiện lên hình ảnh người chiến sĩ ra đi “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”, thấy cả những bà mẹ, những cô gái, những con người bình dị đã hóa anh hùng.

Như bài thơ “Dáng đứng Việt Nam” của nhà thơ Lê Anh Xuân:

“Anh ngã xuống đường băng Tân Sơn Nhứt

Nhưng Anh gượng đứng lên tì súng trên xác trực thăng

Và Anh chết trong khi đang đứng bắn

Máu Anh phun theo lửa đạn cầu vồng.

Chợt thấy anh, giặc hốt hoảng xin hàng

Có thằng sụp xuống chân Anh tránh đạn

Bởi Anh chết rồi nhưng lòng dũng cảm

Vẫn đứng đàng hoàng nổ súng tiến công

Anh tên gì hỡi Anh yêu quý

Anh vẫn đứng lặng im như bức thành đồng

Như đôi dép dưới chân Anh giẫm lên bao xác Mỹ

Mà vẫn một màu bình dị, sáng trong

Không một tấm hình, không một dòng địa chỉ

Anh chẳng để lại gì cho riêng Anh trước lúc lên đường

Chỉ để lại cái dáng - đứng - Việt - Nam tạc vào thế kỷ:

Anh là chiến sĩ Giải phóng quân.

Tên Anh đã thành tên đất nước

Ôi anh Giải phóng quân!

Từ dáng đứng của Anh giữa đường băng Tân Sơn Nhứt

Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân”.

Trong bài thơ “Đồng chí” của Chính Hữu:

“Quê hương anh nước mặn, đồng chua

Làng tôi nghèo đất cày lên sỏi đá

Anh với tôi đôi người xa lạ

Tự phương trời chẳng hẹn quen nhau.

Súng bên súng, đầu sát bên đầu

Đêm rét chung chăn thành đôi tri kỷ

Đồng chí!

Ruộng nương anh gửi bạn thân cày

Gian nhà không mặc kệ gió lung lay

Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính.

Anh với tôi biết từng cơn ớn lạnh,

Sốt run người, vừng trán ướt mồ hôi.

Áo anh rách vai

Quần tôi có vài mảnh vá

Miệng cười buốt giá

Chân không giày

Thương nhau tay nắm lấy bàn tay!

Đêm nay rừng hoang sương muối

Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới

Đầu súng trăng treo”.

Những năm tháng chống Mỹ, cả một lớp nhà thơ đã trưởng thành cùng cuộc kháng chiến. Nhà thơ Bằng Việt từng gọi đó là một thời “thơ tràn đầy sự phấn khích và say mê lý tưởng”. Câu thơ Phạm Tiến Duật “Đường ra trận mùa này đẹp lắm” đến nay vẫn còn làm lòng ta nao nao, bởi trong đó có niềm tin tuổi trẻ, có lý tưởng dấn thân, có cả sự hồn nhiên và lãng mạn giữa bom đạn.

Những bài thơ ra trận không hề khô khan, không chỉ là khẩu hiệu, mà đầy ắp cảm xúc. Như nhà thơ Phạm Tiến Duật trong “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” với cách nói, cách nhìn lạc quan:

“Không có kính không phải vì xe không có kính

Bom giật bom rung kính vỡ đi rồi

Ung dung buồng lái ta ngồi,

Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng.

Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng

Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim

Thấy sao trời và đột ngột cánh chim

Như sa, như ùa vào buồng lái...”

Chính vì thế, những vần thơ ấy không chỉ cổ vũ những người con ra trận một thời, mà còn neo lại trong lòng bạn đọc hôm nay, nhắc nhở chúng ta về một giai đoạn lịch sử đã đi qua nhưng không bao giờ lùi xa.

Nhiều tập thơ của các tác giả thời kỳ ấy, đến nay là tài sản của văn học nước nhà như “Vầng trăng quầng lửa” (1970) của Phạm Tiến Duật, “Gió Lào cát trắng” (1974) của Xuân Quỳnh, “Mặt đường khát vọng” (1974) của Nguyễn Khoa Điềm, “Những gương mặt, những khoảng trời” (1973) của Bằng Việt...

Âm vang tự hào truyền dẫn đến hôm nay

Thơ ca cách mạng không chỉ là sản phẩm của một thời kỳ lịch sử đã qua. Những vần thơ ấy, bằng sức mạnh của nghệ thuật và lý tưởng, vẫn còn âm vang đến hôm nay.

Nhà văn Nguyễn Bình Phương, Tổng Biên tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội, Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam nhận định rằng, trong rất nhiều yếu tố giúp dân tộc ta tồn tại qua các gian khó có một yếu tố quan trọng đó chính là thơ ca. Khi người nghĩa sĩ đầu tiên vung gươm phá bỏ ách đô hộ, khi người chiến sĩ đầu tiên nổ phát súng, chống lại những đạo quân xâm lăng tàn ác, thơ đã có mặt cùng với họ, đã theo họ ra trận, đã khích lệ, động viên họ và cùng họ đi đến chiến thắng cuối cùng.
‎“Dường như trong tế bào của mỗi người Việt Nam chúng ta đều có sẵn một bài thơ thần một “Hịch tướng sĩ”, một “Bình Ngô đại cáo”, một bản Tuyên ngôn Độc lập”, nhà văn Nguyễn Bình Phương nhấn mạnh.

Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm – người từng sống, chiến đấu và làm thơ ngay giữa chiến trường chia sẻ: “Đối với chúng tôi, những người tham gia vào cuộc chiến tranh năm ấy thì người lính luôn là trung tâm. Đó vừa là động lực chiến đấu vừa là niềm vinh dự của chúng tôi. Ở miền Nam, trong những năm đó không có lựa chọn nào khác ngoài đấu tranh giành lại hòa bình, độc lập dân tộc. Tôi không nghĩ mình làm thơ trong quá trình đó mà tự nhiên tôi thấy làm thơ để góp thêm tiếng nói trên mặt trận. Tôi ghi sâu trong tâm trí của mình hình ảnh người đồng đội đưa lại vũ khí để tôi tiếp tục chiến đấu. Những câu thơ của tôi sau này ghi dấu lại sự biết ơn với lớp người đi trước, thật may mắn đã nhanh chóng đi vào lòng chiến sĩ, nhân dân và vang vọng đến ngày hôm nay”.

Lời kể ấy không chỉ là ký ức cá nhân, mà còn là minh chứng cho sức sống bền lâu của thơ ca cách mạng. Thơ đã khắc sâu hình ảnh người lính trong tâm trí bao thế hệ, trở thành biểu tượng của lòng yêu nước và sự hy sinh. Mỗi lần nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm nói về hoàn cảnh sáng tác và đọc bài thơ "Đất nước" trong các chương trình, hoạt động nghệ thuật đều khiến người xem, công chúng bồi hồi.

Lịch sử đất nước được ghi chép lại bởi thế hệ các nhà thơ tài danh, tâm huyết và quả cảm… thơ ca cũng góp phần định hình vóc dáng Tổ quốc thân yêu, như một lời tri ân nhắc nhở về những thế hệ đã cống hiến, hy sinh hết mình cho Tổ quốc hôm nay.

Những vần thơ cách mạng – dù viết trong máu lửa hay giữa khói súng, dù ra đời từ chiến trường hay chốn lao tù, đều mang chung một sứ mệnh: Khắc họa dáng hình Tổ quốc. Thơ là ký ức, là tiếng lòng, là nguồn sáng soi rọi, là khúc hát tự hào nối dài từ quá khứ đến hiện tại.

Đến hôm nay, khi đất nước hòa bình và đang vững bước đi lên, thơ ca cách mạng vẫn vang vọng, vẫn truyền dẫn niềm tin và khát vọng. Những câu thơ ấy, như nhịp đập của trái tim dân tộc, sẽ còn ngân vang mãi với thời gian, để mỗi thế hệ người Việt tìm thấy trong đó niềm tự hào và trách nhiệm với non sông, gấm vóc, dựng xây Tổ quốc.