Nhà báo thời kỷ nguyên số và AI: Cơ hội mới, sứ mệnh mới!

Từ báo chí truyền thống đến báo chí số

Trong hai thập kỷ qua, báo chí toàn cầu đã trải qua một cuộc chuyển mình sâu sắc dưới tác động của công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI). Từ mô hình sản xuất tin truyền thống đến môi trường tin tức đa nền tảng, từ nhà báo đơn thuần đến nhà báo - dữ liệu - công nghệ, báo chí đang chứng kiến sự thay đổi cả về bản chất lẫn chức năng.

Sự phát triển của Internet và thiết bị di động đã khiến lượng người đọc báo in sụt giảm nhanh chóng. Theo một báo cáo của Pew Research Center (2023), doanh thu báo in tại Mỹ giảm hơn 60% trong vòng hai thập kỷ, trong khi các nền tảng kỹ thuật số tăng trưởng mạnh. Độc giả ngày nay tiêu thụ tin tức thông qua các ứng dụng di động, mạng xã hội và podcast thay vì các bản tin in ấn.

Để ứng phó, các tòa soạn lớn như The New York Times hay Nikkei Asia đều đã áp dụng mô hình tích hợp đa nền tảng, kết hợp giữa báo viết, video, dữ liệu tương tác và thậm chí là sản phẩm tin tức mang tính cá nhân hóa cao. Điều này tạo ra trải nghiệm người dùng linh hoạt, đa chiều và trực tiếp hơn với từng đối tượng độc giả. Một số tờ như Washington Post, The Guardian thậm chí áp dụng quy trình phát triển tin tức như sản phẩm công nghệ, đồng thời bố trí nhân sự như một công ty khởi nghiệp trong lĩnh vực công nghệ: Có đội ngũ sản phẩm, trải nghiệm người dùng, quản lý dữ liệu người dùng, kiểm tra sản phẩm...

Vài năm trở lại đây, trí tuệ nhân tạo (AI) tiếp tục thay đổi đáng kể bộ mặt của báo chí. Các công cụ AI can thiệp ngày càng sâu vào quy trình biên tập và sản xuất nội dung. David Caswell, nhà sáng lập StoryFlow, nhận định: “AI không chỉ giúp tự động hóa các bản tin thời tiết mà còn hỗ trợ thu thập tin tức bằng cách xử lý hàng nghìn tài liệu trong vài giây”. Reuters hiện sử dụng AI để khai thác thông tin từ thông cáo báo chí, trong khi Associated Press thử nghiệm AI đọc và lọc các thông tin cần thiết.

Các công cụ ChatGPT hay Google Gemini cũng thường xuyên được các nhà báo viện tới trong tác vụ viết tin nhanh (breaking news) dựa trên dữ liệu có sẵn, tự động tạo tóm tắt văn bản dài, gợi ý tiêu đề hấp dẫn cho độc giả, thậm chí là phân tích dữ liệu lớn để tìm ra xu hướng tin tức... Bloomberg từ lâu đã sử dụng hệ thống tự động để viết hàng nghìn bản tin tài chính mỗi ngày, tiết kiệm thời gian và nâng cao năng suất. Bên cạnh đó, AI cũng đóng góp vào việc nhận diện, loại trừ các thông tin giả, sai sự thật... AI không còn là tương lai, mà là hiện tại của báo chí.

Nhiều lối đi và cơ hội mới

Với nền tảng công nghệ mạnh mẽ chưa từng thấy, báo chí đứng trước nhiều lối đi và cơ hội phát triển mới. Sự hỗ trợ của AI cho phép các nền tảng báo chí có thể đưa ra đề xuất nội dung phù hợp với thói quen, sở thích và hành vi đọc tin của từng cá nhân. Ngoài ra, việc tối đa hóa giá trị nội dung thông qua các hệ thống khám phá và đề xuất nội dung dựa trên AI tiên tiến được coi là rất quan trọng để duy trì hiệu quả và kéo dài vòng đời các sản phẩm báo chí. Nhờ vậy, độc giả có trải nghiệm tốt hơn, trong khi tòa soạn thu hút được nhiều lượt truy cập hơn.

Báo chí dữ liệu (data journalism) cũng là một xu hướng nổi bật trong thời đại số. Nhờ khả năng xử lý dữ liệu lớn (big data), phóng viên có thể khai thác các cơ sở dữ liệu mở hoặc rò rỉ để đưa ra các phát hiện điều tra. AI dễ dàng giúp phát hiện điểm bất thường từ hàng triệu bản ghi dữ liệu, từ đó khoanh vùng nghi vấn. Một số vụ việc nổi cộm mới đây như Panama Papers hay Pegasus Project đều là sản phẩm của báo chí điều tra ứng dụng hiệu quả công nghệ dữ liệu.

Công nghệ mới cũng tác động mạnh đến mô hình tổ chức các cơ quan báo chí, mà nổi bật là "phòng tin phân tán" (Distributed Newsroom). Nhiều tòa soạn như The Washington Post, Bloomberg, BBC, The Guardian, Axios... đã cho phép phóng viên, biên tập viên, kỹ thuật viên, đội dữ liệu... làm việc linh hoạt từ xa, kết nối với tòa soạn qua hệ thống điện toán đám mây hoặc mạng riêng ảo (VPN). Mô hình này cũng cho phép tận dụng cộng tác viên, chuyên gia không phụ thuộc vào vị trí địa lý, đưa vào tiếng nói của các cộng đồng thiểu số, vùng xa. Tại triển lãm phát thanh truyền hình NAB Show 2025 (Mỹ), nhiều ý kiến phân tích còn nhấn mạnh yêu cầu tinh giản và chuẩn hóa quy trình làm việc, tích hợp tự động hóa thông minh để duy trì giá trị cốt lõi trong khi giảm sử dụng tài nguyên.

Dĩ nhiên, những lối đi mới luôn có rủi ro nhất định. Trong thời đại mà bất cứ ai cũng có thể trở thành “người đưa tin” trên mạng xã hội, tin giả (fake news) lan truyền nhanh hơn bao giờ hết. AI - đặc biệt là công nghệ deepfake - càng khiến việc phân biệt thật, giả trở nên khó khăn. Một video giả mạo phát biểu của lãnh đạo có thể thổi bùng xung đột chính trị hay ảnh hưởng bầu cử, là điều hết sức nguy hiểm.

Sự lệ thuộc ngày càng lớn vào số hóa cũng đồng nghĩa Google, Meta, Apple... sẽ kiểm soát phần lớn lưu lượng truy cập tin tức, và báo chí phải “chơi theo luật” của họ. Điều này dẫn tới nguy cơ mất quyền kiểm soát kênh phân phối, doanh thu quảng cáo suy giảm. Báo chí từ đó dễ sa vào bẫy cạnh tranh, với các biểu hiện “giật tít câu view”, làm giảm chất lượng ấn phẩm.

Nhà báo trong thời đại mới cần làm gì?

Trong bối cảnh nhiều thay đổi, nhà báo rõ ràng cần chú trọng trang bị cho mình nhiều kỹ năng mới phù hợp, từ kỹ năng dữ liệu cơ bản; hiểu biết về bảo mật số, an ninh mạng và các kỹ thuật bảo vệ nguồn tin; tư duy tích hợp đa nền tảng (text, video, đồ họa...); và lúc này quan trọng là sự nhạy cảm với công nghệ AI (nhận biết, cảnh giác và cũng là để sử dụng hiệu quả).

Không ít người lo sợ AI sẽ khiến nhà báo “thất nghiệp”. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng AI chỉ thay thế được những công việc mang tính lặp lại, trong khi tư duy phản biện, óc điều tra và khả năng tương tác con người vẫn là điều không thể thay thế. Nhà báo cần đóng vai trò là người giải thích tin tức, cung cấp chiều sâu, ngữ cảnh, sự thật được kiểm chứng. Thực tế, đã có nhiều mô hình báo chí giải thích (explanatory journalism) rất thành công hiện nay, như Vox (Mỹ), The Conversation, El País... “AI có thể giúp bạn viết một bài báo, nhưng nó không thể thay bạn lắng nghe một nhân chứng khóc khi kể lại câu chuyện của mình” - Alan Rusbridger, cựu Tổng Biên tập The Guardian từng nói. Theo Giám đốc Viện báo chí Reuters (Đại học Oxford) Rasmus Kleis Nielsen, trong thời đại AI, giá trị của nhà báo không còn nằm ở tốc độ, mà là tính đúng đắn, bối cảnh và chiều sâu”. Nhà báo cũng cần củng cố sự hiện diện trên các mạng xã hội, với kỹ năng giao tiếp và phản hồi chuyên nghiệp, hiệu quả.

Đối với các đơn vị báo chí, trong nỗ lực giải quyết bài toán kinh tế giữa lúc doanh thu quảng cáo số đang bị các “gã khổng lồ công nghệ” chi phối, không ít tòa soạn có xu hướng quay lại với mô hình thuê bao trả phí (subscription) và xây dựng cộng đồng độc giả trung thành - như The New York Times hay The Economist. Tuy nhiên, thách thức lớn của mô hình này là giữ chân người đọc trả tiền bằng chất lượng, độ tin cậy và trải nghiệm người dùng tốt. Ngược lại, nhiều tòa soạn mạnh dạn triển khai các mô hình kinh tế tiên tiến, như kinh doanh quảng cáo thông minh ứng dụng công nghệ, khai thác dữ liệu hành vi độc giả để tạo ra các gói dịch vụ cá nhân hóa, xây dựng phòng sản xuất nội dung cho doanh nghiệp, phát triển các công nghệ báo chí khác... The Washington Post là điển hình về việc có doanh thu từ sản phẩm công nghệ tự phát triển, là nền tảng xuất bản độc quyền Arc Publishing đã được hơn 100 tòa soạn khác sử dụng.

Rõ ràng, báo chí đang biến đổi từng ngày. Những xu hướng mới, công nghệ tiên tiến đang định hình một diện mạo hoàn toàn mới cho nghề báo. Dù mang tới nhiều thách thức nhưng giai đoạn hiện nay cũng mở ra cơ hội để báo chí tái định nghĩa sứ mệnh của mình trong một thế giới kỹ thuật số chuyển động không ngừng.