Nguyễn Văn Uẩn- Người viết sử Hà Nội

(HNMCT) - Cụ Nguyễn Văn Uẩn sinh năm 1912 tại làng Thượng Cốc, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương. Sớm tiếp thu truyền thống hiếu học của dòng họ và gia đình, năm 1931 cụ tốt nghiệp trường Bưởi.

Tháng 8-1945, cụ tham gia cách mạng và sau đó lên đường kháng chiến. Dẫu chính quyền cách mạng cử giữ nhiều trọng trách nhưng trước sau cụ vẫn nêu sở nguyện được dạy học và nghiên cứu lịch sử. Từ năm 1951 đến 1954 cụ là giáo viên dạy văn sử trường trung học Ngô Sĩ Liên ở Bắc Giang; từ năm 1956 đến 1964, giáo viên văn sử trường cấp III Trưng Vương và trường Sư phạm 10+3 Hà Nội. Từ năm 1968, sau khi làm chuyên gia giáo dục tại Cộng hoà Ghinê trở về, cụ giảng dạy tại khoa tiếng Pháp truờng Đại học Ngoại ngữ Hà Nội.

Cụ có nhiều duyên nợ với khoa học lịch sử. Năm 1938, cụ đã ấp ủ viết một cuốn sử Việt Nam. Đến năm 1944, cụ đã có 21 tập bản thảo, mỗi tập 200 trang, viết một mặt trên giấy khổ rộng, đóng bìa cứng, gáy in chữ vàng, viết kỹ từ thời Hồng Bàng đến thời điểm kết thúc nhà Nguyễn Tây Sơn. Năm 1946, “Lịch sử Việt Nam sơ khảo” 2 tập do Nhà xuất bản Đại La ấn hành; năm 1948 “Việt sử cương yếu” 3 tập của Nguyễn Văn Uẩn được in tại Việt Bắc. Năm 1960 cụ tham gia biên soạn “Lịch sử Thủ đô Hà Nội” do Trần Huy Liệu chủ biên. Năm 1962 biên soạn giáo trình “Lịch sử Thủ đô Hà Nội” cho sinh viên đại học sư phạm.

Tháng 7- 1975, cụ Uẩn về hưu ở tuổi 64. Từ đây cụ có thời gian và chuyên tâm suy ngẫm viết một bộ sử về Hà Nội. Cụ nói với các bạn đồng niên: “Nguyện vọng của tôi là được viết một cái gì đó về Hà Nội mà mình hằng mong muốn. Viết một cuốn sách về Hà Nội kiểu “Vũ trung tuỳ bút” hay “Tang thương ngẫu lục” ư? Tôi không muốn dừng lại ở cách viết ký hay tuỳ bút. Tôi muốn học tập Nguyễn Trãi và Lê Quý Đôn viết một quyển sử về Hà Nội 36 phố phường, của những căn nhà phường phố mà gia đình mình, bản thân mình và bạn bè cùng trang lứa của mình từng sống, từng chứng kiến và gắn bó cả đời với Hà Nội. Vì thế, khởi đầu, tôi đã chuyên vào khu phố cổ và thành cổ Hà Nội khoảng 50 năm từ 1895 đến giữa thế kỷ XX”.

Ông Nguyễn Cao Thường, con trưởng của cụ kể:“ Ngày nào cũng như ngày nào, cha tôi đến đọc ở các thư viện hoặc đạp chiếc xe đạp cũ kỹ đi thăm hỏi, lấy tài liệu. Có hôm trời mưa rét, chúng tôi xin cha ở nhà nghỉ, người bảo, đã hẹn với cụ ấy hôm nay, không đi thì lỡ hết. Cha tôi viết rất nhiều, chúng tôi phải ra sức kiếm giấy viết mang về, bao nhiêu cũng chưa đủ. Một điều cần nói là việc tiếp cận sử học của cha tôi hơi khác thông lệ. Cha tôi muốn mô tả sự thay đổi của Hà Nội từ một kinh đô cũ của chế độ phong kiến sang thành phố thuộc địa của thực dân, vừa bằng tư liệu chính sử, vừa bằng cảnh thật, việc thật mà như vậy thì các nhân chứng sống với lời kể lại của họ và việc xem xét thực địa là rất quan trọng”. Tính ra cụ đã gặp hỏi chuyện 850 người, trong đó có 350 người cung cấp nhiều tư liệu quý. Những lời kể và tư liệu ghi chép được cụ ghi vào 40 quyển vở.

Năm 1982, mặc dù chưa viết xong đầy đủ các tập, cụ đã nghĩ đến việc tổng hợp bộ sách trong mấy vấn đề chính của Hà Nội đầu thế kỷ XX. Đó là ý nghĩa lịch sử của tính chất nghìn năm văn hiến của Hà Nội; sự hình thành các thành phần xã hội của Hà Nội, người thị dân Hà Nội, thành phần nào là động lực chính của sự đi lên của Hà Nội- bản sắc của người Thủ đô, những truyền thống dân tộc ở trong con người Hà Nội.

Năm 1985, cụ hoàn thành biên soạn bộ sách “Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX”. Những năm sau chiến tranh, Hà Nội gặp vô vàn khó khăn. Việc xuất bản sách phụ thuộc vào giấy in. Năm 1986, phần đầu “Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX” được NXB Hà Nội in. Sách 240 trang khổ 13x19 in bằng giấy nứa đen và chỉ nhẵn một mặt. Một số phần tiếp theo được đăng tải trên tuần báo Người Hà Nội.

Cụ Nguyễn Văn Uẩn qua đời ngày 30-5-1991, mãi đến năm 1995, được sự giúp đỡ chí tình của NXB Hà Nội và Công ty Phát hành sách Hà Nội, bộ sách được in trọn vẹn ba tập 3000 trang. Năm 1996, sách “Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX” đã được thành phố tặng “Giải thưởng Thăng Long”. Năm 2000 sách tái bản và in thành một tập 1700 trang. Theo lời dặn của cụ Uẩn, toàn bộ tiền nhuận bút trong lần in năm 1995, các con của cụ đã mua sách biếu những người cung cấp tài liệu mà lúc sống cụ trân trọng gọi họ là đồng tác giả. Sau đó, toàn bộ số tiền giải thưởng 20 triệu đồng gia đình cụ tặng “Quỹ sáng tác văn học trẻ” của Hội liên hiệp Văn học Nghệ thuật Hà Nội.

Bộ sách “Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX” lâu nay đã trở nên hết sức cần thiết cho các nhà nghiên cứu và những ai muốn tìm hiểu về đời sống muôn mặt của Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX. Sắp tới bộ sách quý sẽ được tái bản nhân dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long-Hà Nội.

Mỹ Văn