Lịch sử và ký ức phố Phan Đình Phùng

Phan Đình Phùng - phố lãng mạn, mộng mơ bởi có hàng cây xanh thuộc vào loại đẹp nhất thành phố với ba hàng cây, vỉa hè rộng rãi, thoáng mát. Những cây xanh trên phố đa phần là sấu có tuổi đời cả trăm năm. Hàng cây khép tán che kín lòng phố, mùa hè hay bất cứ mùa nào, người đi đường cũng được hưởng bóng mát và nghe thấy tiếng gió rì rào trên tán lá.

Những cây sấu ở phố Phan Đình Phùng đã trở thành những gốc cây cổ thụ kềnh càng, nhiều hình dạng. Có những chỗ, gốc cây giống những vách thuyền, những chỗ khác, gốc cây lại như một vòm hang đá, và có những chỗ gốc cây như một con bạch tuộc khổng lồ với rất nhiều tua vòi tỏa ra các hướng. Nói về sự lãng mạn và thanh bình của những cây sấu phố Phan Đình Phùng thì nói mãi không hết, đặc biệt vào mùa sấu thay lá cuối xuân, đầu hè. Lá sấu rụng vàng xanh hè phố, mỗi khi gió thổi thì có một cơn mưa lá sấu trút trên đường, vì thế con phố luôn có đông người đi dạo và chụp ảnh, đặc biệt là những bạn trẻ và khách du lịch.

Sự trầm hùng của lịch sử

Phố Phan Đình Phùng còn đẹp bởi lịch sử của mình. Con phố mang tên nhà trí thức yêu nước nổi tiếng, lãnh tụ của cuộc khởi nghĩa Hương Khê có quy mô lớn và dài nhất trong phong trào Cần Vương chống Pháp cuối thế kỷ XIX.

Phan Đình Phùng nổi tiếng là một người cương trực, thẳng thắn, khi bị Hoàng Cao Khải viết thư dụ hàng, ông đã trả lời dứt khoát rằng: “Tôi đã quyết làm cái công việc của Vua (Hàm Nghi) ủy thác, dân trông mong tới cùng, thì dầu cho sấm sét búa rìu, quyết cũng không lay chuyển và thay đổi chí hướng được”. Và vì không chịu khuất phục cường quyền, Phan Đình Phùng đã hy sinh anh dũng sau một trận giao tranh ác liệt với quân triều đình. Trên con phố này cũng có một địa điểm ghi dấu những trang sử bi thương và hào hùng của Hà Nội: Bắc Môn - cổng thành còn lại duy nhất của thành Thăng Long, nơi vẫn còn lưu dấu tích những phát đạn đại bác của quân Pháp bắn vào từ tầu chiến ngoài sông Hồng ngày 25-4-1882, khi chúng ra đánh Bắc Kỳ lần hai.

Tôi đã từng trèo lên mặt thành Cửa Bắc để ngắm phố Phan Đình Phùng. Cả con phố thẳng tắp, xanh ngặt một màu bởi bóng cây. Trên lầu cao Bắc Môn là nơi đặt bàn thờ Nguyễn Tri Phương và Hoàng Diệu - hai danh thần đã lẫm liệt tuẫn tiết vì nước. Đặc biệt Hoàng Diệu trước lúc tự vẫn trong Võ miếu đã để lại lời trối rằng: “Thành mất không sao cứu được, thật hổ với nhân sĩ Bắc thành lúc sinh tiền. Thân chết có quản gì, nguyện xin theo Nguyễn Tri Phương xuống đất. Quân vương muôn dặm, huyết lệ đôi hàng...”.

Vì thế phố Phan Đình Phùng vừa có sự thanh bình bởi màu xanh của cây lá, vừa mang trong mình những nét trầm hùng của lịch sử. Gần đối diện với Bắc Môn là nhà thờ Cửa Bắc hùng vĩ, một trong hai nhà thờ lớn nhất của Hà Nội. Nhà thờ sơn màu vàng đặc trưng của kiến trúc Pháp, lại vừa có nét thân thuộc Á đông. Không gian bên trong nhà thờ mang nét điển hình của một nhà thờ Cơ đốc giáo phương Tây nhưng bên ngoài thì thấy rõ kiểu kiến trúc phi đối xứng, ảnh hưởng phong cách phương Đông truyền thống với một gác chuông vút lên bên sảnh chính và hệ thống mái ngói kéo dài từ gác chuông cho đến mái vòm.

Con phố được quy hoạch mẫu mực

Trên phố Phan Đình Phùng cũng có rất nhiều biệt thự của Pháp còn nguyên vẹn. Có thể nói những biệt thự đẹp nhất mà người Pháp xây dựng ở Hà Nội hầu hết đều nằm trên con phố này, với những kiến trúc đa dạng, từ phong cách Tân cổ điển, phong cách Pháp - Hoa, Đông Dương cho đến phong cách địa phương Pháp… Con phố được người Pháp quy hoạch gần như mẫu mực với những biệt thự ở khoảng cách hợp lý, vỉa hè rộng và cây xanh được trồng từ rất sớm. Trước Cách mạng Tháng Tám, phố Phan Đình Phùng được gọi là đại lộ Các-nô (Boulevard Carnot) - là một phố lớn của Hà Nội từ thời Pháp.

Trên phố Phan Đình Phùng ngày nay là rất nhiều cơ quan Chính phủ quan trọng đóng ở những biệt thự được bảo tồn và xanh mát bóng cây. Và thêm vào sự giàu có về cây xanh, Phan Đình Phùng là một trong ít những con phố có hai vườn hoa ở đầu và cuối phố. Phía đầu phố là vườn hoa Vạn Xuân (trước đây gọi là vườn hoa Hàng Đậu) và cuối phố là vườn hoa Mai Xuân Thưởng, mé gần hồ Tây. Ngoài sấu là loài cây tiêu biểu nhất thì phố còn có xà cừ, sưa trắng, sưa đỏ, đặc biệt những cây sưa trắng mỗi mùa xuân về lại nở bung những vòm hoa trắng li ti, tinh khiết đến nao lòng...

Ở nơi đó, có ngôi trường mang tên phố

Tôi đã nhiều lần đi dạo trên phố và cảm nhận sự thanh bình, cổ kính của phố xá Hà Nội. Vào những ngày đầu tuần là những bóng áo dài thấp thoáng của nữ sinh trường THPT Phan Đình Phùng. Ngôi trường có lịch sử hàng trăm năm, sánh vai với các trường nổi tiếng của Thủ đô về bề dày truyền thống như Chu Văn An, Trần Phú - Hoàn Kiếm, Việt Đức… Trường Phan Đình Phùng thành lập năm 1923 với tên ban đầu là École Normale Supérie Đỗ Hữu Vị - người phi công đầu tiên của Đông Dương phục vụ trong quân đội Pháp trong Thế chiến thứ nhất, người được đích danh Toàn quyền Pháp Albert Sarraut nhờ giúp đỡ để xây dựng những cơ sở cho cơ quan hàng không thuộc địa; Đỗ Hữu Vị nổi tiếng đến mức được in hình trên con tem phát hành khắp Đông Dương…

Phố Phan Đình Phùng cũng là phố với những hàng hoa yên bình, giản dị; không khó để nhìn thấy những chị hàng hoa với chiếc xe đạp với một thúng hoa buộc ở gác-ba-ga đủ màu sắc: loa kèn tháng tư, sen đầu hạ, cúc vàng sang thu, cúc họa mi đầu đông… Khi nhìn thấy những hàng hoa này ai cũng muốn dừng lại để chụp ảnh hay mua một bó để thỏa lòng yêu cái đẹp.

Trên phố Phan Đình Phùng cũng có những quán hàng bình dân rất dễ thương. Một người đàn bà trung niên quê Nam Định bán hàng miến trộn, bún riêu ở một góc phố đã cả chục năm trời. Sự cần mẫn bất kể nắng mưa của chị và những bát miến có đủ màu xanh của rau muống, vàng của lạc nhân, kết hợp với những miếng thịt bò thái mỏng xoăn tít như phoi bào đã làm ấm lòng những anh “xe ôm”, bác bảo vệ, chị công chức mỗi buổi trưa không kịp về nhà.

Không xa hàng bún riêu là một hàng đậu phụ mắm tôm của người đàn bà quê Thái Bình. Người đàn bà bày hàng trên cái mẹt nhỏ: những miếng đậu vàng óng, nóng hổi, bát mắm tôm ngầu bọt bởi vị chanh được điểm tô thêm những lát ớt đỏ và một ít mỡ sôi, tạo ra một mùi thơm đặc trưng khiến thực khách phải hít hà, xuýt xoa. Món ăn tuy giản dị, dân dã nhưng ngon miệng và lúc nào cũng đông khách. Hai người đàn bà, hai quê quán, hai số phận nhưng sự cần cù, khéo tay của họ đã mang đến cho thực khách những món ăn ngon mỗi buổi xa nhà.

Phố Phan Đình Phùng yên ả trong sự ồn ào, đông đúc của một đô thị lớn và bất cứ khi nào đi trong con phố đó, dưới bóng mát của những cây sấu, cây xà cừ cổ thụ, thấy thấp thoáng những biệt thự Pháp màu vàng ẩn mình trong những tán cây, dù đường phố có tấp nập thế nào cũng thấy yên bình, nhẹ nhõm và thêm trân quý những góc yên bình, xanh mát và cổ kính của Hà Nội.