Làng Xã Đàn

Gọi là Xã Đàn vì tại đây có đàn Xã tắc lập từ năm Mậu Tý đời Vua Lý Thái Tông (năm 1048), để tế Hậu Thổ (thần Đất) và Thần Nông (thần Ngũ cốc) - hai vị thần được coi là quan trọng nhất của xã hội nông nghiệp, bốn mùa vua đều thân chinh chủ trì tế lễ để cầu được mùa. Nền Xã Đàn là một dải đất vuông, cao, trước đây có hai cây gạo lớn ở phía Bắc làng. Xã Đàn đã bị phá năm 1930, nay vẫn còn dấu vết.

Địa dư làng Xã Đàn khá rộng, phía Bắc là đường Khâm Thiên, phía Nam là Cống Đá - nơi dòng sông Lừ chảy qua phố Nam Đồng, phía Đông là Cống Trẹm (hay Cống Đá Tàu Bay) - nơi sông Kim Ngưu chảy qua đường Tàu Bay (đường Trường Chinh). Từ trong làng có 3 cổng thông ra ngoài, naylà các ngõ Xã Đàn 1, 2 , 3.

Đầu thế kỷ XIX, Xã Đàn thuộc tổng Hữu Nghiêm huyện Thọ Xương, sau đổi thuộc tổng Yên Hòa cùng huyện. Từ năm 1899, làng thuộc Khu vực ngoại thành Hà Nội, từ năm 1915 thuộc huyện Hoàn Long tỉnh Hà Đông, Từ đầu năm 1943 thuộc Đại lý Đặc biệt Hà Nội.

Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, Xã Đàn thuộc khu Đống Đa, trong thời tạm chiếm thuộc quận Ngã Tư Sở của chính quyền bù nhìn. Hoà bình lập lại lần lượt thuộc quận IV, khu phố Đống Đa. Từ năm 1981 thuộc phường Nam Đồng quận Đống Đa.

Xã Đàn xưa kia chủ yếu là hồ ao, ruộng chỉ có chừng 50 mẫu, phần lớn là ruộng công, được chia thành nhiều mảnh để cho đấu thầu lấy tiền chi vào các việc chung của làng. Dân làng sống bằng nghề thả cá, trồng rau trong hồ ao, làm vườn; một bộ phận nam giới thường ra ngoài làm thợ nề, phu hồ, gánh gạch ngói thuê; phụ nữ bán hàng rong (rau cỏ và các loại bánh), chủ yếu ở Ô Chợ Dừa. Bánh đúc bán ở chợ này ngon có tiếng đều do phụ nữ làng Xã Đàn bán. Về sau, có một số người làm viên chức cho các công sở, một số làm công nhân cho các nhà máy, xí nghiệp. Trước Cách mạng Tháng Tám 1945, làng chỉ có 230 nhân khẩu nên không chia thành các giáp. Các họ gốc và họ lớn trong làng là: Đỗ, Trần, Nguyễn, Trịnh.

Làng Xã Đàn có đình và đền thờ Công chúa Bảo Hoa, có công đánh giặc Nguyễn Mông cuối thế kỷ XIII. Xã Đàn là nơi Bà đóng quân và hy sinh. Cạnh đình là chùa làng.

Phường Xã Đàn thời Lê có hai người đỗ đại khoa là Đỗ Tùng (1484 - ?), đỗ Hoàng giáp khoa Ất Sửu niên hiệu Đoan Khánh đời Lê Uy Mục (năm 1505), làm quan đến chức Phó Đô Ngự Sử – như Phó Chánh án Tòa án Tối cao hiện nay và Ngô Thảo (1532 - 1601), đỗ Tiến sĩ khoa Tân Mùi niên hiệu Sùng Khanh đời Mạc Mậu Hợp (năm 1571), làm quan nhà Mạc, đến đầu năm Quý Tỵ (1593), quân đội nhà Lê đánh tan quân nhà Mạc ở Thăng Long, Ngô Thảo cùng 16 quan đại thần nhà Mạc đầu hàng nhà Lê, được bổ dụng, làm quan đến chức Tả Thị Lang bộ Lễ.

TS. Bùi Xuân Đính