Làng Kim Quan

(HNMĐT)- Huyện Gia Lâm thời phong kiến có hai làng mang tên Kim Quan, một làng thuộc tổng Đông Dư, vào cuối thế kỷ XIX đổi tên thành Kim Lan, nay là xã Kim Lan. Còn làng Kim Quan được giới thiệu trong bài viết này là làng mới được hình thành cách đây trên 500 năm.

Tục truyền, vào thời Vua Lê Hiến Tông (1498 - 1505), có vị Phò mã Đô úy Lê Đạt Chiêu, tước Lâm Hoài bá, được Vua giao trông nom việc lập các đồn điền ở vùng ven Thăng Long. Thấy dân làng Bạch Thổ - một làng nằm ở ngoài bãi sông Hồng, giữa làng Bát Tràng và làng Giang Cao hiện nay hàng năm luôn bị nước lũ sông Hồng dâng lên, gây mất mùa, thất bát, nhiều năm đất bị lở, trôi cả nhà cửa, hoa màu, sống rất khốn khó, bèn cho di làng này lên khai khẩn vùng đất ở phía Nam sông Đuống còn đang hoang hóa.

Cùng với Phò mã Lê Đại Chiêu còn có quan Trình Đô Tư rất giỏi phong thuỷ đã cắm đất, định hướng cho dân dựng nhà cửa, hình thành làng xóm và đặt tên là Kim Quan (cửa vàng), với ước nguyện dân làng sẽ giàu có. Các dòng họ tham gia khai khẩn ban đầu là Âu, Đinh, Lý, Nguyễn. Dân cư đông dần lên, Phò mã tiếp tục di dân để khai phá vùng đất phía Bắc sông Đuống, hình thành khu dân cư mới là Kim Quan Đông; còn khu cũ là Kim Quan Thượng, như những làng riêng. Tuy vậy, cả hai khối dân cư vẫn chung phong tục, quan hệ họ hàng rất gắn bó. Đến đầu thế kỷ XIX, Kim Quan vẫn là một sở thuộc tổng Gia Thụy, huyện Gia Lâm, phủ Thuận An, trấn Kinh Bắc (từ năm 1831 đổi thành tỉnh Bắc Ninh. Khoảng giữa thế kỷ XIX, sở Kim Quan mới chuyển thành làng và cũng là một xã . Năm 1928 làng có 1154 nhân khẩu.

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, Kim Quan (cả Đông và Thượng) cùng các làng : Lệ Mật, Tràng Lâm, Ô Cách nhập thành xã Việt Hưng vẫn thuộc huyện Gia Lâm, tỉnh Bắc Ninh. Tháng 11 - 1954, Kim Quan Đông được chuyển về xã Yên Viên. Xã Việt Hưng thuộc quận VIII của Hà Nội. Năm 1961, xã Việt Hưng được chuyển về huyện Gia Lâm. Tháng 11 - 2003, xã Việt Hưng được chuyển thành một phường của quận Long Biên mới được thành lập.

Làng Kim Quan có ngôi đình và ngôi chùa Quang Ân tự được dựng vào cuối thế kỷ XVII. Ngoài Lê Đạt Chiêu và Trình Đô - hai vị có công chiêu dân lập làng, dân làng còn thờ Phương Dung Đào Hoa công chúa và Thiên Tiên công chúa, có tài ca hát, từng vào doanh trại giặc (?) đem lời ca tiếng hát để mê hoặc chúng và dụ hàng nhiều tên, góp phần vào chiến thắng của chung. Ngoài ra, làng còn thờ Linh Lang đại vương (là con của Vua Lý Thánh Tông) có nhiều công lao trong kháng chiến chống Tống. Hội làng diễn ra từ mồng 8 đến 10 tháng Hai. Trong hội, nếu ngày đầu tiên dành cho làng tế thì ngày thứ hai quyền tế thuộc về bốn dòng họ khai làng là Âu, Đinh, Nguyễn, Lý nhằm tôn vinh các dòng họ có công.

Họ Đinh của làng vào thời Nguyễn có hai người đỗ Hương cống- Cử nhân là Đinh Gia Tạo (đỗ khoa Kỷ Mão đời Vua Gia Long - 1819) và Đinh Gia Trân (đỗ khoa Mậu Thìn đời Tự Đức (năm 1868).

PGS, TS. Bùi Xuân Đính