Làng Chử Xá

(HNMĐT)- Làng Chử Xá (hay Chử Gia) có tên Nôm là làng Sứa, là một làng cổ. Theo các nhà nghiên cứu, các làng có tên “Xá” đứng sau một từ khác chỉ tên một dòng họ (như Chử Xá, Đỗ Xá, Lê Xá, Trần Xá...), thường là do dòng họ đó khai lập đầu tiên, về sau mới có các dòng họ khác đến sinh sống.

Chử Xá nằm ven sông Hồng, giữa vùng đất bãi rộng, màu mỡ, bằng phẳng sông nước hữu tình, gọi là bãi Tự Nhiên. Làng có bến đò Chử Xá (hay Chử Gia) - một bến quan trọng trên tuyến đường thủy từ phía Đông lên Kinh đô Thăng Long xưa kia. Phải chăng điều này đã khiến cho làng trở thành điểm tuần thú, du ngoạn của các vị vua, các hoàng tử, công chúa từ xưa?

Làng Chử Xá gắn liền với truyền thuyết Chử Đồng Tử - chàng trai làng Sứa giàu lòng hiếu thuận. Nhà nghèo, chỉ có mỗi chiếc khố, Chử Đồng Tử nhường khố cho cha. Một hôm đang đi ở bãi Tự Nhiên, gặp kiệu của Công chúa Tiên Dung - con gái Vua Hùng thứ 18. Chàng xấu hổ, phải vùi mình trong cát. Tiên Dung quây màn tắm, đúng chỗ chàng Chử ẩn mình. Nước trôi làm lộ chàng Chử thân mình trần trụi. Tiên Dung mến cảm, đã vượt qua những ngăn cách, rào cản lớn về “đẳng cấp” xã hội để lấy Chử Đồng Tử. Hai người sống hạnh phúc bên nhau trọn đời. Ông bà cũng được coi là tổ của nghề buôn bán đường dài ở Việt Nam, dùng tiền bạc thu được để cứu giúp dân nghèo. Chử Đồng Tử về sau được coi là một trong “tứ bất tử” (bốn vị thánh bất tử là Thánh Gióng, Tản Viên Sơn, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh) trong tâm thức của người Việt, âm phù cho dân cho nước vạn sự tốt lành.

Đầu thế kỷ XIX, Chử Xá có tên là Chử Xá Châu, là một xã thuộc tổng Đại Quan, huyện Văn Giang, phủ Thuận An, trấn Kinh Bắc (từ năm 1831 trở đi là tỉnh Bắc Ninh). Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, làng nhập với các làng Sơn Hô, Trung Quan thành xã Văn Đức, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên. Tháng 5 - 1961, xã Văn Đức được chuyển về huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội.

Chử Xá là làng có dân số trung bình trên vùng châu thổ Bắc Bộ (năm 1928 có 928 nhân khẩu). Trai đinh trong làng sinh hoạt trong 7 giáp.

Chử Xá có cụm di tích gắn với truyền thuyết Chử Đồng Tử - Tiên Dung. Trước hết là ngôi đền - vốn là ngôi nhà của ông nơi ông sinh ra và lớn lên, được dân làng làm đền thờ ông sau khi ông mất. Đền có kết cấu chữ “Tam” (ba dãy nhà song song, mỗi dãy 5 gian) gắn với hậu cung, nhìn ra bãi Tự Nhiên. Cách đền khoảng 800 mét là lăng mộ thân phụ và thân mẫu Chử Đồng Tử.

Hội làng diễn ra trong 3 ngày, từ 17 đến 19 tháng Giêng, trong đó chính hội là ngày 18, có lễ rước nước từ giữa sông Hồng về làm lễ mộc dục và lấy nước cúng tế quanh năm; có lễ rước kiệu Chử Đồng Tử từ đền về lăng để tế lễ. Đặc biệt, có tục thi bánh dày giữa 7 giáp trong làng (mỗi giáp một mâm cỗ, mỗi mâm 22 bánh), có thi đánh gậy, xếp chữ. Hội Chử Đồng Tử làng Chử Xá ngày 18 tháng Giêng từ lâu đã in sâu trong tâm thức của dân làng :

Dù ai ở đâu đi đâu,
Tháng Giêng, mười tám bảo nhau mà về,
Dù ai lâu đã xa quê,
Nhớ lấy mà về, mười tám tháng Giêng.

PGS, TS. Bùi Xuân Đính