Lạc trong bạt ngàn thảo quả

Ngày hội ở độ cao trên nghìn mét

Vào xã Bản Khoang, tâm sự hàn huyên một hồi với Chủ tịch xã Chảo Phù Chảnh, tôi mới nhận được lời giới thiệu rất khiêm tốn và chân thật: "Thảo quả thì xã mình cũng nhiều, nhưng… có lẽ nhà báo phải sang bên xã Nậm Cang, chứ đăng báo bảo xã mình là vựa thảo quả… ngượng lắm!". Vậy là lại tất tả ngược sang Nậm Cang. Đi mãi rồi cũng đến - vượt qua gần 50km đường như xóc ốc - xã cuối cùng của huyện Sa Pa hiện ra như một chấm xanh nhỏ, nằm lẩn khuất trong những lớp mây mờ vần vũ quanh năm giăng giăng khắp bầu trời.

Thôn Nậm Than, xã Nậm Cang những ngày này vắng người, chỉ có mùi cay nồng thảo quả. Sau mới biết, không phải bây giờ mùi hăng hắc này mới dậy, mà từ tháng tư khi những chùm hoa thảo quả màu hồng thẫm mới nở và tới tháng chín khi hè đã gần tàn thì cả thung lũng đẹp như trong tranh này đã nức mùi thơm của thảo quả.

Làng vắng ngắt. Ở nhà Chủ tịch xã Vừ A Long cũng vậy. Tiếp khách, chỉ vài ba câu chuyện mà anh chủ tịch trẻ cứ bần thần. Năm nay, thảo quả mất mùa nhưng được giá bù lại. Mà ừ nhỉ! Ngồi nghe câu hỏi của anh nhà báo mà Vừ A Long cũng thấy đúng. Này nhé, Lào Cai là tỉnh nhiều thảo quả nhất, huyện Sapa lại đứng đầu tỉnh về sản lượng mà xã mình đây lại là nơi có nhiều thảo quả nhất. Vậy đích thị Nậm Cang mình là "vựa" thảo quả của cả nước còn gì. A Long cười hồn nhiên, lòng vui như mở hội.

Chúng tôi theo chân anh Vừ A Trùng - Chủ tịch Hội Nông dân xã Nậm Cang ngược núi, lên với vựa thảo quả. Lên cái nơi mà theo lời Trùng: "Mùa này cả làng lên đó, đông như hội". Những dốc núi dựng đứng, thêm tí sương đậm như mưa phùn khiến nó cứ trơn trượt. Là người leo núi cũng tợn nhưng thú thật, cứ cắm mặt leo suốt 5 giờ đồng hồ, tôi nhiều lần cũng định quay lại.

Càng lên cao, mây càng dày, dày đến nỗi chỉ cách Trùng vài bước chân mà chả nhìn rõ mặt, mọi thứ đều trở nên mờ ảo nửa thực nửa hư, đất trời và cây rừng như lẫn vào nhau.

Tôi cứ đi, cái "một đoạn nữa thôi" của Trùng khiến kẻ đồng hành há mồm ra mà thở cũng không kịp. Trèo 4 giờ đồng hồ mới hòm hòm mà nhìn sang những đỉnh núi khác. Nhưng nhòm rồi lại thấy một đỉnh cao hơn. Chỉ thấy đại ngàn xanh um, khói sấy thảo quả thơm nức cứ là là mờ mờ tỏa, thấy như có thể vươn tay sờ thấy tất tật được rồi. Thế nhưng, phải đi bộ hơn tiếng nữa mới tới.

Ở độ cao trên nghìn mét, vậy mà mặt trời chốn này có lẽ ít có ngày được tỏa sáng cả 12 giờ. Rừng thảo quả đu mình nơi lưng chừng núi. Mây đang dâng lên, chậm rãi và dào dạt như khoác lên miền cổ tích một tấm áo kỳ lạ. Mà đúng lời như Trùng nói, ở đây vui thật. Lẫn trong sương mù dày đặc, hương thảo quả cay nồng, thấp thoáng những chàng trai Mông mắt xếch, chưa uống rượu mà mặt cứ đỏ hồng cõng trên lưng gùi thảo quả tươi như những chùm sung đỏ ối vội vã về lán sấy. Rồi thảo quả được đổ lịch bịch xuống tấm bạt trải rộng trên mặt đất, ngay cạnh lò đang tỏa khói quánh đặc.

Nhiều lán sấy gần nhau, mỗi lán chiếm cứ một khoảnh đất trên núi. Ở lán của nhà Vừ A Phòng, Phòng tỏ ra ranh mãnh bảo: "Năm nay, thảo quả mất mùa nhưng lại được giá. Chưa bao giờ thảo quả lên tới 180 nghìn/kg như bây giờ". Rồi chàng trai Mông mơ màng nhìn trong ánh lửa sấy thảo quả. Ở trong đó, anh đã nhìn thấy tết. Thảo quả ra đi thì có áo váy mới, đồ dùng mới về trong nhà. Thế là ước mơ của vợ chồng chàng trai Mông này sẽ thành hiện thực, họ sẽ sửa lại cái nhà rồi còn tậu được cả cái xe máy. Vậy là có tiền mua xe máy, rồi lợp lại mái nhà bằng tôn cho bền chắc, tránh cái bão gió mùa mưa".

Cú đổi đời ngoạn mục

Nhớ lại mấy năm về trước, đúng là chỉ có bốn mươi cây số đường rừng tính từ huyện lỵ Sa Pa (Lào Cai) mà xã Nậm Cang đây cứ như ốc đảo, được coi là xã khó đến nhất vì đường đi thật khó khăn. Nói đến Nậm Cang, ai cũng bảo không có việc bắt buộc phải đến thì không bao giờ đến. Nhưng giờ thì khác rồi, dù đường vẫn khó đi nhưng xe vẫn bon được, chỉ cần 2 giờ là đến nơi chứ không phải 4 giờ đồng hồ như trước đây. Nhờ thảo quả mà Nậm Cang mấy năm gần đây giàu lên nhanh như nước suối mùa lũ, tiền để trong ngăn tủ, tiêu dần, chỉ tiếc là hầu như chưa có ai biết làm cho đồng tiền đẻ ra đồng tiền...

Những ngày này là cao điểm của thu hoạch, chỉ làm trong một tuần. Mùa thảo quả, bản vắng nhưng trên này vui như mở hội. Ai cũng mệt, nhưng chỉ đến tối là lại sôi động, bởi thanh niên uống rượu hú gọi nhau vang rừng. Bên chén rượu cay, Vừ A Long kể về "cú đổi đời ngoạn mục". Hóa ra, đã có một thời người vùng cao này đắm chìm mông muội trong thuốc phiện, thứ nhựa quyến rũ chết người của hoa anh túc. Rồi may quá, Chính phủ ra lệnh cấm tiệt cây anh túc. Vậy mà đã hơn 13 năm những nương, đồi trồng thuốc phiện xưa kia nay nhường chỗ cho ngút ngàn thảo quả.

Nói cho đúng thì thảo quả không phải là loại cây trồng mới. Thế nhưng trước kia, thảo quả mọc đầy trong rừng mà người Bản Khoang chẳng biết thu hoạch. Dân bản chỉ biết hằng ngày lên lấy mầm cây thảo quả về nấu ăn thay rau mà thôi. Còn nay thảo quả đã trở thành mặt hàng nông sản có giá trị, mang lại thu nhập cao và cũng là cây trồng duy nhất cho đến giờ thay thế được cây thuốc phiện. Thế là bà con ồn ào kéo nhau đi trồng thảo quả. Nhiều nhà thu hàng trăm triệu đồng, nhờ thảo quả được giá, năm nào mất mùa cũng được vài chục triệu.

Trồng thảo quả cũng không vất vả lắm, hầu như không phải đầu tư gì nhiều ngoài công sức. Cây thảo quả mọc trên cao, nhưng phải bảo đảm độ ẩm, nên tất cả vách các khe nước đều được trồng kín thảo quả. Đến mùa thu hoạch, cánh đàn ông trai tráng lên nương, làm lán ở, đắp lò sấy tại chỗ, thu hoạch xong mang về. Lái buôn đã vào tận bản chờ sẵn, chỉ đợi có thảo quả về là bắc lên cân, trả tiền ngay.

Ngồi tâm sự với ông Trưởng phòng Nông nghiệp SaPa chúng tôi thêm hiểu, trồng thảo quả là một cách để giữ rừng rất tốt. Bà con cấm tiệt "lâm tặc" chặt cây bởi chỉ trống một cây là "lộ sáng", cả vạt thảo quả sẽ không ra hoa. Nhưng cũng chính vì đặc thù của cây thảo quả là chỉ sống dưới tán rừng nguyên sinh và cứ với tốc độ phá thảm thực vật ở bên dưới để trồng thảo quả thì sẽ không có lớp cây kế cận. Thế thì còn gọi gì là rừng nguyên sinh. Thế nên sau này, bà con trồng hăng quá khiến huyện cũng hoảng, không dám giao thêm chỉ tiêu.

Đến thời điểm hiện tại, xã Nậm Cang có trên 500 hộ thì hầu hết đã biết trồng thảo quả để bán. Năm nay, toàn xã thu về khoảng 70 tấn, một con số làm nức lòng bà con các bản. Đời sống người dân xã Nậm Cang khấm khá lên trông thấy. Hàng loạt hộ ở bản đồng loạt thay mái nhà mới, dù cho giá ngói xi măng có đắt hơn nhiều vì phải thuê xe ôm "cõng" lên bản.

Chủ tịch xã tâm sự: "Ngày trước đi bộ cả ngày đường xuống chợ bán gánh củi mới được cân gạo, nhưng giờ bán một cân thảo quả đã đong được gần nửa yến gạo rồi. Bà con mình mừng lắm, đã tin và làm theo Đảng, không còn nghĩ đến cây thuốc phiện nữa". Cuộc sống của Nậm Cang bây giờ là thế, họ đã biết cách "bắt rừng đẻ ra tiền", thực hiện ước mơ ngàn đời của vô số bản làng vùng cao này, chẳng thế mà không nhà nào muốn rời ra phố huyện. Nhưng dù nhiều tiền thế, hơn thế nữa thì người dân ở Nậm Cang vẫn không thoát khỏi cái nghèo về văn hóa, trẻ con trong bản chỉ chịu học đến lúc biết đọc biết viết là bỏ, chuẩn bị lấy vợ lấy chồng.

Chiều Nậm Cang tràn đầy hơi lạnh. Tôi chợt nhớ đến cái tên mà người Dao gọi thảo quả "la hảo" nghĩa là "nhiều tốt". Thì đã hẳn, ai cũng thấy thảo quả là tốt, là lối thoát nghèo. Nhưng nếu như một, hai năm nữa, cây thảo quả không bán được, thì sao nhỉ?

Chắc Nậm Cang sẽ lại ngay lập tức quay về tập quán cũ nguyên bản của trăm năm về trước. Người dân xứ sở vùng cao này đang mong chờ cán bộ giúp cho mùa thảo quả luôn đỏ ối, mà giữ đất, giữ rừng, giữ mãi nét đẹp tình người đất Nậm Cang, Bản Khoang yêu dấu.