Kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2-9 Niềm tự hào mang tên “Mùa thu tháng Tám”

Hồng Hà cuộn sóng

Ngày 9-3-1945 quân Nhật ở Đông Dương đảo chính lật đổ chính quyền Pháp ở Việt Nam, vờ trao quyền tự chủ cho Việt Nam bằng việc thành lập chính phủ do ông Trần Trọng Kim làm thủ tướng. Nắm bắt thời cơ này, ngày 12-3-1945, Mặt trận Việt Minh đã ban hành Chỉ thị “Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”. Chỉ thị nhận định hoàn cảnh thuận lợi để “Phát động một cao trào kháng Nhật cứu nước mạnh mẽ để làm tiền đề cho cuộc tổng khởi nghĩa...”. Chỉ thị như là kim chỉ nam cho lực lượng cách mạng ở các tỉnh, thành trên cả nước huy động, tập hợp quần chúng, tùy theo điều kiện chớp cơ hội tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân.

Tại Hà Nội, các đội tự vệ, tuyên truyền, công vận, các đội thanh niên, phụ nữ, tiểu thương dưới sự lãnh đạo của Thành ủy Hà Nội đã tổ chức nhiều hoạt động, củng cố vũ trang chuẩn bị chờ thời cơ vùng lên. Ngày 6-8 và ngày 9-8-1945, Mỹ đã ném hai quả bom nguyên tử xuống thành phố Hiroshima và Nagasaki của Nhật Bản, làm hàng trăm nghìn người chết và hầu như phá hủy toàn bộ hai thành phố này. Nhận định thời cơ đã tới, 23h ngày 13-8, Mặt trận Việt Minh đã ban hành “Quân lệnh số 1” kêu gọi các tỉnh, thành nắm bắt cơ hội tiến hành khởi nghĩa. Trưa 15-8, Nhật Hoàng đọc tuyên bố đầu hàng Đồng minh vô điều kiện. Do điều kiện thông tin liên lạc khi đó cộng thêm thời tiết mưa to lũ lớn và quân Nhật tuy đầu hàng nhưng ở Việt Nam họ vẫn cùng lính bảo an tuần tra canh gác các tuyến đường ngăn chặn Việt Minh, vì thế Quân lệnh chưa về đến Xứ ủy Bắc kỳ. Lúc này Bí thư Xứ ủy đã đi dự Đại hội Đảng ở Tân Trào và sau đó dự Hội nghị Quốc dân nên đêm ngày 15 rạng ngày 16-8, Thường trực Thường vụ Xứ ủy Trần Tử Bình đã tổ chức họp khẩn và Xứ ủy quyết định thành lập Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội do Thường vụ Xứ ủy Bắc kỳ phụ trách Hà Nội là đồng chí Nguyễn Khang làm Chủ tịch, các thành viên gồm có Bí thư Thành ủy Nguyễn Quyết và các Thành ủy viên Nguyễn Duy Thân, Lê Trọng Nghĩa, Nguyễn Huy Khôi cùng cố vấn là đồng chí Trần Đình Long. Sáng ngày 16-8, đồng chí Nguyễn Khang thay mặt Xứ ủy đến số 101 phố Trần Hưng Đạo bí mật công bố quyết định thành lập Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội và giao nhiệm vụ cho Thành ủy Hà Nội. Bí thư Nguyễn Quyết cùng các Thành ủy viên tiến hành nhiều cuộc họp phân công công việc cụ thể cho các đội tự vệ, tuyên truyền, công vận... ở nội và ngoại thành. Ngày 17-8, Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội chuyển từ ngoại thành vào số nhà 101 Trần Hưng Đạo và đổi tên thành Ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội.

Khi nhận được tin báo Tổng hội Công chức Bắc Kỳ dời ngày mít tinh từ ngày 18-8 sang chiều ngày 17-8, Ủy ban Khởi nghĩa đã giao nhiệm vụ cho Thành ủy Hà Nội tổ chức phá cuộc mít tinh này. Bằng kế hoạch cụ thể, phối hợp nhịp nhàng đầy sáng tạo nên nhiệm vụ đã thắng lợi. Không chỉ phá được cuộc mít tinh mà còn huy động quần chúng ủng hộ Việt Minh, lên án chính phủ Trần Trọng Kim là tay sai cho Nhật, biến cuộc mít tinh thành cuộc biểu dương lực lượng quần chúng ủng hộ Việt Minh. Trước sức mạnh của các tầng lớp Hà Nội mong muốn độc lập dâng cao, Xứ ủy Bắc kỳ và Ủy ban Khởi nghĩa quyết định tiến hành Tổng khởi nghĩa vào ngày 19-8. Nhiệm vụ được Thành ủy khẩn trương giao cho các đội và chỉ trong thời gian ngắn ngủi các đội trưởng cùng các đội viên đã lên kế hoạch để bảo vệ an toàn khởi nghĩa, tránh đổ máu. Sau khi nghe lời hiệu triệu do ông Nguyễn Huy Khôi đọc, dưới sự chỉ đạo của Ủy ban Khởi nghĩa và Thành ủy Hà Nội, quần chúng chia làm nhiều hướng trong đó có 2 hướng chính là chiếm Phủ Khâm sai (số 12 Ngô Quyền) và Trại Bảo an binh (40A Hàng Bài). Tại Trại Bảo an binh, khi Bí thư Nguyễn Quyết cùng các đội viên và quần chúng xông vào yêu cầu binh lính bỏ súng đầu hàng thì quân Nhật đã cho xe tăng và lính bao vây trại uy hiếp quần chúng. Nhờ thực hiện chủ trương không khiêu khích quân Nhật và sự đấu tranh khéo léo của các đồng chí Lê Trọng Nghĩa, Trần Đình Long nên quân Nhật đồng ý rút quân. Tối 19-8, cơ bản Tổng khởi nghĩa đã giành thắng lợi mà không đổ máu.

Trong hồi ký về ngày này, Đại tướng Nguyễn Quyết đã viết: “Nhân dân Hà Nội giành được chính quyền ngày 19-8-1945, toàn bộ hệ thống cai trị của địch ở sào huyệt bị tê liệt và sụp đổ, tạo đà thuận lợi để nhân dân các địa phương khác tiến lên đánh đổ chính quyền cơ sở của địch, lập chính quyền cách mạng...”.

Ba Đình vang vọng tiếng Người

Vì Hà Nội là đầu não chỉ huy của quân đội Nhật ở Đông Dương nên Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội giành thắng lợi là động lực để các địa phương trong cả nước tiến hành khởi nghĩa. Ngày 23-8, tại Huế, kinh đô của nhà Nguyễn, lực lượng cách mạng và quần chúng đứng lên khởi nghĩa giành thắng lợi. Ngày 25-8, dưới sự lãnh đạo của Xứ ủy Nam kỳ, nhân dân Sài Gòn, Gia Định, Chợ Lớn cùng các tỉnh lân cận đã chiếm các cơ quan đầu não của chính quyền. Sau khi Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội giành thắng lợi, từ Tân Trào nhiều lãnh đạo chủ chốt của Trung ương đã về Hà Nội. Trong hồi ký của ông Vũ Đình Huỳnh, Thư ký của Bác Hồ thì ngày 24-8-1945 Bác đã về đến Hà Nội và được Thành ủy Hà Nội bố trí để Bác ở tại nhà ông bà Trịnh Văn Bô, nhà tư sản dân tộc yêu nước. Ngôi nhà số 48 phố Hàng Ngang này là nơi làm việc những ngày đầu về Hà Nội, cũng là nơi Bác đã viết bản “Tuyên ngôn Độc lập”.

Chỉ đạo cho ngày Lễ Tuyên ngôn Độc lập và ra mắt Chính phủ lâm thời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do cán bộ Trung ương phụ trách nhưng mọi công việc được giao cho Thành ủy Hà Nội vì Thành ủy nắm chắc cơ sở. Từ dựng lễ đài, chuẩn bị hệ thống âm thanh, may cờ, in khẩu hiệu treo trên các phố... Bảo vệ cho ngày lễ ngoài đơn vị vũ trang ở chiến khu về còn có các đơn vị tự vệ Hà Nội vì họ thông thạo phố xá, nắm chắc các vị trí đóng quân của quân Nhật.

Từ sáng sớm ngày 2-9, người dân ngoại thành đã mang theo cờ, khẩu hiệu rầm rập tiến vào nội thành. Ở nội thành, với sự hướng dẫn của Đội Thanh niên Cứu quốc, bà con tiểu thương, trí thức, sinh viên, công nhân, phụ nữ ăn mặc chỉnh tề theo hàng ngũ chờ lệnh đến quảng trường. Lễ tuyên ngôn độc lập đã diễn ra trang trọng vào buổi chiều ngày 2-9-1945 tại Quảng trường Ba Đình. Trong tiếng nhạc “Tiến quân ca” hùng tráng, lá cờ đỏ sao vàng từ từ kéo lên đã gây xúc động cho hàng vạn quần chúng có mặt tại đây. Trong không khí trang nghiêm và thiêng liêng, Bác Hồ đã đọc “Tuyên ngôn Độc lập” và cả Quảng trường đã vỡ òa hạnh phúc, từ thân phận người dân của nước nô lệ nay đã trở thành công dân của nước độc lập, tự do. Ai cũng tin tưởng vào Chính phủ lâm thời dưới sự lãnh đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh sẽ đưa đất nước vượt qua khó khăn...

Về Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội và Lễ Tuyên ngôn Độc lập, cố Tổng Bí thư Trường Chinh đã viết: “Nhiệt tình cách mạng của quần chúng, tinh thần chủ động sáng tạo của Đảng bộ địa phương đã biến chủ trương đúng đắn của Đảng thành thắng lợi vẻ vang...”.

Năm 2025 là tròn 80 năm ngày diễn ra hai sự kiện trọng đại của dân tộc: Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2-9, người Hà Nội vô cùng tự hào vì cả hai sự kiện đều diễn ra trên mảnh đất ngàn năm văn hiến - Thành phố vì Hòa bình và Thủ đô Anh hùng.