Hình tượng rắn trong tín ngưỡng, văn hóa thế giới

Những quan niệm đối lập

Ở nhiều nơi trên thế giới, rắn là hiện thân của may mắn, hạnh phúc. Tại phương Tây, mơ thấy rắn hoặc đi đường gặp rắn là điềm may hoặc gặp được người đang cần tìm. Ở Italia, biểu tượng Genius - tức thần Hộ mệnh - là một con rắn. Một số dân tộc Đông Nam Á, Bắc Phi và Nam Mỹ thì rước rắn trong các cuộc tế lễ giải hạn cầu mưa. Ở Hy Lạp, theo phong tục cổ truyền, người ta tưới sữa lên các nấm mộ để linh hồn người chết được vinh hạnh hóa kiếp thành rắn. Biểu tượng của ngành y học thế giới là một con rắn quấn quanh chiếc gậy...

Ở nhiều nơi trên thế giới rắn được coi là cội nguồn sự sống. Trong tiếng Ả rập, rắn là “el-hayyah”, còn cuộc sống là “el-hayat”. Rắn đi kèm hình ảnh của tất cả các nữ thần lớn, các vị thánh mẫu, từ Đức mẹ Maria với con rắn quấn bên chân đến nữ thần Isis mang trên trán con rắn hổ mang đế vương, tượng trưng cho quyền lực tối cao, cho tri thức và tuổi thanh xuân.

Rắn cũng được xem là biểu tượng của động lực sống, có sức mạnh kiểm soát giới nữ và khả năng sinh sản. Tại vùng Tchokwé (Angola), con rắn bằng gỗ được đặt dưới gầm giường cưới để đảm bảo khả năng thụ thai của người vợ. Phụ nữ sống ở miền Nam Ấn Độ và Bắc Sri Lanka chậm có con bị xem là do đã đắc tội với thần rắn và gia tộc của người đó phải làm lễ cầu kinh trước tượng rắn bằng đá.

Người dân Tupu - Guarani (Brazil) vẫn duy trì tục lệ cầm rắn quệt vào háng người đàn bà vô sinh để họ trở nên mắn đẻ. Nhiều nơi quan niệm rắn giữ linh hồn trẻ con và phân phát cho loài người lần lượt theo nhu cầu của họ. Thổ dân ở miền Trung Australia cho rằng có 2 con rắn tổ liên tục bò khắp mặt đất và cứ mỗi lần dừng, lại nhả ra các maiaurli - linh hồn trẻ con. Còn dân Togo thì tin có một con rắn khổng lồ sống trong một cái ao nông thôn, lấy trẻ con từ tay Thượng đế rồi mang về thành phố!

Trong Hindu giáo, thần rắn Naga bảo vệ thiên nhiên, sông suối, giếng nước, mang lại sự thịnh vượng, mùa màng sung túc, là sự kết nối cõi nhân gian và niết bàn. Quan niệm này cũng ảnh hưởng đến Phật giáo. Hình tượng Naga hiện diện tại các ngôi chùa, đền thờ ở Đông Nam Á với ý nghĩa là vị thần canh giữ chốn linh thiêng và có khả năng bảo vệ nguồn nước. Rắn Naga gắn với truyền thuyết lập quốc của người Khmer. Tại nhiều ngôi chùa Khmer ở miền Tây Nam Bộ nước ta cũng có các tượng Naga ngự trên mái chùa, đầu đao để xua đuổi tà ma và bảo vệ đạo Phật. Tín ngưỡng dân gian Việt Nam cũng có tục thờ rắn gắn với tục thờ thủy thần như tại đền Tranh (Hải Dương), đền Cấm (Tuyên Quang), đền Kỳ Cùng (Lạng Sơn), miếu Ông Cộc (Quảng Ninh)...

Vì coi rắn là loài vật linh thiêng nên người Ấn Độ có hẳn một ngày tết rắn vào tháng 8 hằng năm. Người dân miền Nam nước này nếu phát hiện một con rắn bị chết lập tức tiến hành nghi lễ hỏa táng. Tìm được một bộ da rắn được cho là điềm tốt và người ta tin rằng nếu người đàn ông đặt một miếng nhỏ của bộ da này vào ví sẽ đem lại sự may mắn, giàu sang. Đặc biệt, đến bất cứ nơi nào ở Ấn Độ cũng có thể bắt gặp thầy phù thủy rắn với chiếc sáo có bầu làm từ quả bí khô và đây được xem là một hình ảnh đặc trưng của đất nước này.

Trong kho tàng truyện cổ tích, truyện dân gian, truyện ngụ ngôn... của thế giới cũng gặp một số lượng lớn truyện có nhân vật chính là rắn (hoặc cặp nhân vật chính rắn - cá, rắn - ếch, rắn - chim, rắn - chuột, rắn - cáo, rắn - người). Vẻ độc đáo, linh động, mềm mại mà gọn, khỏe của rắn là đề tài hấp dẫn xưa nay của nhiều ngành mỹ thuật như hội họa, điêu khắc, nhiếp ảnh, kiến trúc... Tại Nhật Bản, có thời vẽ rắn được nâng lên thành một trường phái hội họa. Ở Trung Quốc, Ấn Độ, Indonesia, Mexico cũng có không ít họa sĩ chuyên vẽ về rắn và tương tự là những nghệ nhân chuyên nặn, đúc, khắc, tạc tượng rắn. Nhiều nước có những làng rắn đặc sắc với các lễ hội rắn tưng bừng được tổ chức thường xuyên.

Tuy nhiên, do lối sống lẩn lút, tinh ranh và một số loài có nọc độc nguy hiểm mà ở nhiều nơi, rắn bị ác cảm, bị xem là biểu tượng cho bóng tối, phản bội, chết chóc... Tại Thái Lan, người ta coi nó là con vật báo điều dữ. Còn đối với dân Celt, rắn là hiện thân của sự bất trắc, không đáng tin tưởng. Người Chile lại coi rắn như nhân viên mẫn cán của cõi âm phủ. Trong thần thoại Hy Lạp, Medusa là một nữ thần xinh đẹp nhưng bị biến thành hình dạng gớm ghiếc với mái tóc là những con rắn, và bất cứ người nào nhìn vào mắt nàng đều sẽ bị hóa thành đá...

Sống động, hiện diện ở mọi nơi

Có thể nói, hình tượng rắn đã tồn tại và phát triển gắn với cả quá trình lịch sử của nhân loại. Ngày nay, nó vẫn hiện diện một cách sống động ở khắp mọi nơi trên thế giới, không chỉ trong các lớp trầm tích văn hóa, những di sản quý giá, những kho tàng kiến thức trong những trang sách, mà còn được sáng tạo cùng các tác phẩm nghệ thuật đương đại, các công trình kiến trúc mới...

Con rắn, với vẻ ngoài uốn lượn, bí ẩn và đôi khi đáng sợ, đã trở thành một chất liệu sáng tạo vô cùng phong phú cho các nghệ sĩ. Các nghệ sĩ đương đại đã khai thác hình tượng con rắn theo nhiều cách khác nhau, từ những tác phẩm điêu khắc ba chiều sống động đến những bức tranh trừu tượng đầy ám ảnh. Có những nghệ sĩ sử dụng con rắn để thể hiện sự đấu tranh nội tâm, những khát vọng tiềm ẩn, hoặc những mối quan hệ phức tạp giữa con người với tự nhiên. Một trong những công trình nổi tiếng thế giới có hình tượng rắn là khu nghỉ dưỡng Quetzalcoatl's Nest (Mexico) - “Tổ rắn”.

Công trình là tác phẩm của kiến trúc sư nổi tiếng Javier Senosiain, lấy cảm hứng từ vị thần rắn trong văn hóa Aztec. Quetzalcoatl cũng chính là tên vị thần này, có nghĩa là "con rắn có lông" hoặc "Xà điểu nuốc". Năm 2016, KTS người Nga Vasily Klyukin đã thiết kế một tòa nhà chọc trời có hình dáng giống một con rắn hổ mang chúa khổng lồ (Asian Cobra Tower) với hy vọng sẽ được xây dựng tại một nước Trung Đông. Tòa nhà gây ấn tượng mạnh với thiết kế sáng tạo, nhưng đến nay vẫn chưa được hiện thực hóa.

Rắn cũng trở thành “nhân vật” và đề tài hấp dẫn trong điện ảnh với hàng trăm bộ phim khắp thế giới, trong đó có những tác phẩm “bom tấn” của Hollywood. Một trong những bộ phim kinh điển là “Anaconda” (1997) kể về một nhóm làm phim mạo hiểm vào rừng Amazon để thực hiện một bộ phim tài liệu. Tuy nhiên, họ lại bị một con rắn khổng lồ săn đuổi và tấn công. Bộ phim kết hợp giữa yếu tố kinh dị và phiêu lưu, tạo nên một trải nghiệm điện ảnh đầy hồi hộp.