Hiệu quả sử dụng vốn đầu tư nhà nước thấp, vì sao?

Theo ông Nhật, trước hết, đó là vấn đề quy hoạch, do còn có nhiều tồn tại nên đã làm giảm đáng kể hiệu quả vốn đầu tư. Chất lượng các quy hoạch chưa cao, hầu hết các quy hoạch thiếu rõ ràng, chưa phù hợp với các giải pháp, nhất là giải pháp về huy động và sử dụng các nguồn vốn đầu tư, tổ chức thực hiện. Hiện còn có sự chồng chéo, mâu thuẫn giữa các loại quy hoạch: quy hoạch của cấp tỉnh, thành phố không tuân thủ và phù hợp với quy hoạch cấp quốc gia, quy hoạch phát triển ngành, lĩnh vực không phù hợp với quy hoạch tổng thể phát triển KTXH. Tình hình này dẫn đến việc sử dụng chưa hợp lý, kém hiệu quả các nguồn nguyên nhiên liệu, nguồn tài nguyên thiên nhiên…

Bên cạnh đó, việc quản lý quy hoạch lại rất “linh hoạt”, lỏng lẻo. Chưa thực hiện việc công khai các quy hoạch để mọi người dân được biết, cùng giám sát việc thực hiện quy hoạch. Kế hoạch đầu tư hàng năm của các cấp, các ngành chưa dựa vào định hướng trong quy hoạch được duyệt. Các cơ quan chức năng và quản lý Nhà nước còn rất “linh hoạt” trong việc điều chỉnh quy hoạch theo ý tưởng của nhà đầu tư, chủ đầu tư.

Tiếp theo đó, ở khâu chuẩn bị dự án đầu tư (báo cáo nghiên cứu tiền khả thi, báo cáo nghiên cứu khả thi…) nhiều khi lại rất kém, biểu hiện bằng việc phải phê duyệt điều chỉnh dự án nhiều lần, nhất là những dự án do địa phương quản lý, thời gian triển khai dự án thường kéo dài hơn nhiều so với phê duyệt ban đầu. Nhiều dự án phê duyệt lần đầu chỉ mang tính hình thức để được “xếp hàng” chờ vốn; có dự án được phê duyệt chỉ để đi “vận động vốn” như là dự án đưa ra để kêu gọi nguồn vốn ODA. Sau khi có tín hiệu được xem xét bố trí vốn mới hoàn chỉnh dự án để phê duyệt lại.

Mặt khác, theo ông Nhật, nhà nước lại chưa thực sự kiểm soát được các hoạt động đầu tư, nhất là đối với nguồn vốn của doanh nghiệp nhà nước, nguồn vốn của khu vực tư nhân và dân cư. Việc phân bổ nguồn vốn đầu tư từ ngân sách nhà nước còn nhiều vấn đề phải được nghiên cứu cải tiến. Theo đó, do chưa có định hướng đúng về cơ cấu đầu tư theo ngành và lĩnh vực, cơ cấu theo vùng lãnh thổ chưa phù hợp với mục tiêu đầu tư, dẫn đến sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế rất chậm và kém hiệu quả.

Nhà nước hiện chỉ định hướng một cách rất tương đối và mang tính “hình thức” đối với nguồn vốn ngân sách nhà nước và nguồn vốn trái phiếu Chính phủ (cả 2 nguồn vốn này chỉ chiếm khoảng 20% tổng nguồn vốn xã hội). Về thực chất rất khó xác định và điều hành cơ cấu này bởi theoluật ngân sách hiện hành, ngân sách nhà nước bao gồm ngân sách TƯ, ngân sách địa phương. Nguồn ngân sách địa phương quản lý rất hạn hẹp, lại co kéo bởi nhiều mục tiêu và nhiệm vụ cấp bách của địa phương. Hội đồng nhân dân các cấp quyết định việc phân bổ cụ thể cho từng dự án cũng như cơ cấu của nguồn vốn này.

Mặt khác, hiện có khoảng 50 khoản đầu tư mang tính hỗ trợ và theo mục tiêu cụ thể. Đó là các mục tiêu rất quan trọng của nền kinh tế; tuy nhiên, chính vì vậy mà khi tổng hợp theo địa bàn tỉnh, thành phố, cơ cấu vốn đầu tư lại chưahợp lý, các lĩnh vực được coi là quốc sách, các mục tiêu quan trọng của tỉnh, thành phố lại nhận được “tỷ trọng khiêm tốn”…

Ngoài ra, việc bố trí kế hoạch vốn đầu tư hàng năm cho từng dự án cụ thể khó có thể tập trung, dứt điểm do nguồn vốn có hạn, nhưng những yêu cầu đặt ra trong cuộc sống rất lớn, nhất là đối với các tỉnh, thành phố điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn, hạ tầng kinh tế - xã hội còn thiếu và yếu. Do vậy, hầu hết các dự án đều phải đồng loạt triển khai để đảm bảo cân đối vùng, miền, ngành, lĩnh vực, đơn vị hành chính tương đương, đảm bảo mục tiêu về giảm nghèo, an sinh xã hội… Kết quả là, mỗi năm hàng chục nghìn dự án được triển khai, vốn cân đối nhỏ giọt, hầu hết là quá thời gian qui định, số dự án hoàn thành trong năm ít, gây lãng phí vốn, dẫn đến hiệu quả đầu tư thấp.

Theo ông Nhật, để khắc phục tình trạng trên, Nhà nước cần hoàn thiện cơ chế, chính sách trong quản lý đầu tư. Tránh tình trạng “tuổi thọ” của các văn bản quá ngắn, cấp thực hiện không thể điều chỉnh kịp, ảnh hưởng tiến độ dự án, bị động trong kế hoạch vốn… Tăng cường công tác quy hoạch, tránh tình trạng “độc quyền” quy hoạch. Nâng cao chất lượng các hoạt động tư vấn trong tất cả các bước như lập dự án đầu tư, thẩm định dự án, thiết kế kỹ thuật, lập tổng dự toán… Khắc phục tình trạng đấu thầu hình thức, hạn chế tình trạng khép kín trong hoạt động đầu tư trong một đơn vị quản lý.

Cải tiến công tác kế hoạch đầu tư phát triển, trên cơ sở kế hoạch trung hạn hoặc kế hoạch 5 năm, thay vì kế hoạch hàng năm như hiện nay. Trước mắt đẩy nhanh tiến độ nghiên cứu thí điểm xây dựng kế hoạch tài chính trung hạn tại 4 tỉnh, thành phố và 6 bộ, ngành. Theo đó, các bộ ngành và địa phương sẽ chủ động hơn trong việc lựa chọn các dự án để đưa vào danh mục đầu tư hàng năm, tránh được tình trạng dàn trải trong đầu tư, rút ngắn thời gian triển khai thực hiện dự án, góp phần nâng cao hiệu quả đầu tư…

Hương Anh