Đọc - hành trình kiếm tìm, thông hiểu

Biết và hiểu là một tiến trình nhận thức của con người nhằm hướng đến việc tri nhận, chiếm lĩnh, kiểm soát một đối tượng, một sự vật hiện tượng nào đó. Kho tri thức của nhân loại luôn được bồi đắp bởi tiến trình khám phá, tiếp nhận. Nhưng, di sản của con người không chỉ có sự hiểu, mà còn có sự hình dung, những ấn tượng mơ hồ, nỗi ám ảnh không tường minh hoặc rất khó để giải thích tường tận. Một trong những điều rất khó lý giải ấy chính là thế giới của văn chương nghệ thuật.

Nói đâu xa, ngay văn chương trong nước cũng có nhiều “ca khó” đối với một bộ phận bạn đọc. Ấy là những tiểu thuyết như Người đi vắng, Thoạt kỳ thủy, Những đứa trẻ chết già, Mình và họ của Nguyễn Bình Phương; thơ Hôm sau, bầu trời không mái che của Mai Văn Phấn; Những kỷ niệm tưởng tượng, Em là nơi anh tị nạn của Trương Đăng Dung... Ngay cả những tác giả trẻ hơn như Nguyễn Thị Hải, Nguyễn Thị Thúy Hạnh, Đinh Phương, Nguyễn Hải Nhật Huy, Maik Cây, Pháp Hoan với các tác phẩm như Một dòng tiểu sử của bạn tôi, Di chữ, Tôi ngồi đây chờ cơn bão đến, Wittgenstein của thiên đường đen, Nhụy khúc, Lịch mùa… cũng đang tạo nên những thách thức đối với cộng đồng đọc.

Tôi không hiểu được, lỗi tại ai? Tại sao lại viết rắc rối, khó hiểu như thế? Đó là nỗi băn khoăn của một số người đọc trước những “ca khó” như đã nêu. Câu chuyện ở đây lại quay về với bản chất thực sự của văn chương nghệ thuật.

Văn chương nghệ thuật là thế giới tinh thần của cá nhân, là sự chuyển hoạt một cách tối đa nhất năng lượng tinh thần, tưởng tượng và cảm quan đời sống, nghệ thuật của con người. Bởi thế, đòi hỏi thông hiểu hay thấu triệt toàn diện một cá nhân là ảo tưởng. Bản thân con người tự nó khác biệt, do đó chúng ta chỉ có thể hy vọng hiểu được phần nào, cảm nhận được chút gì từ những hình thức mà họ thể hiện. Và văn chương nghệ thuật nương tựa vào cái phần mơ hồ, khác biệt, bất khả tường minh mà tồn tại, mà tạo ra lịch sử của mình.

Nếu ai đã đọc tiểu thuyết và thơ Nguyễn Bình Phương, có thể không hiểu, nhưng chắc hẳn cảm nhận được những “âm u sâu xa”, những huyền bí mơ hồ, những phi lý ngẫu nhiên trong thế giới ấy. Thậm chí, có đôi chỗ gai gợn vì sợ hãi, vì cảm được những hoang mang điêu linh đâu đó... Vậy thì, văn chương không cứ phải cần hiểu, chỉ cần để cho trí tưởng tượng bay bổng và cảm nhận từng con chữ, từng cấu trúc, từng nhịp điệu, từng hình tượng đời sống mà nó trình ra dưới mắt ta.

Cũng bởi lẽ đó, nếu cứ chăm chăm để xem Mai Văn Phấn, Trương Đăng Dung, Lê Vĩnh Tài, Nguyễn Thị Thúy Hạnh, Nguyễn Thị Hải... viết gì trong thơ, hy vọng những bài thơ du dương, vần điệu, tỏ tường và tràn đầy xúc cảm, e rằng người đọc sẽ thất vọng. Đinh Phương chẳng hạn, với Những đứa con của Chúa trời, Nhụy khúc, Đợi đến lượt... quả thực đã dẫn người đọc vào mê cung của cảm giác bằng “lối viết sương mù”. Người đọc bị rơi vào thế giới mơ hồ, huyền hoặc và nhạt nhòa, dai dẳng, bám níu và trôi trượt. Đinh Phương viết bằng cảm thức ấy. Tại sao ta lại cho mình cái quyền đòi hỏi tác giả phải đáp ứng giới hạn sự hiểu của ta?

Về cơ bản, con người sinh ra là tự “giam” mình vào các giới hạn, vào trong chính những khám phá tường minh, sáng rõ. Có những tri thức chung mà chúng ta được học, được tìm hiểu, nhưng đó chỉ là một phần rất nhỏ so với điều chúng ta không biết, chưa biết. Văn chương nghệ thuật tìm kiếm và khai mở thế giới chưa biết ấy. Vấn đề mà bài viết này đặt ra không nhằm khuyến khích sự khó hiểu hay không thể hiểu, cũng như không hạ thấp vai trò của việc hiểu. Mà, xuất phát từ đặc trưng của thế giới nghệ thuật, của tinh thần chủ thể sáng tạo cũng như những khác biệt thuộc về bản chất tồn tại của con người, việc hiểu chỉ nên xem như là một trải nghiệm, một dạng thức trong nhiều dạng thức của tinh thần, trí tưởng.

Văn chương nghệ thuật, dẫu sao cũng xuất phát từ con người và đi đến với con người. Nói không cần hiểu hay không nên hiểu là điều có vẻ như trái ngược hoặc tư biện. Tuy nhiên, hãy bình tình, tôi không hiểu nhưng người khác hiểu, kinh nghiệm thẩm mỹ của tôi không thỏa mãn được các hệ thức giá trị đặt ra trong tác phẩm, tác phẩm ấy không nằm trong tầm đón nhận của tôi đó là điều cần tự ý thức. 

Đọc là tiến trình kiếm tìm, thông hiểu hay cảm biết. Đọc để hình dung, tưởng tượng, hiểu biết về người khác, nhưng cũng là kiếm tìm và định hình chính bản thân mình. Vậy, trước điều dễ hiểu - khó hiểu, cái nào lôi cuốn chúng ta hơn? Tôi tin rằng, bạn đọc có lựa chọn của riêng mình.