Doãn Uẩn thi tuyển

Từ vùng đất Na Sơn (huyện Triệu Sơn - Thanh Hóa), dòng họ Doãn tỏa ra cư trú trên khắp mọi miền của đất nước. Khởi nguồn cho truyền thống là danh tướng Doãn Nỗ trong khởi nghĩa Lam Sơn (thế kỷ XV).

Trải qua nhiều giai đoạn lịch sử của dân tộc, dòng họ Doãn đã đóng góp nhiều nhân vật sáng giá về chính trị, quân sự, kinh tế, văn hóa, giáo dục qua các thời kỳ. Doãn Uẩn (1795-1850) là một trong những nhân vật đó. Cuộc đời và sự nghiệp của ông đã được sử sách và các nhà nghiên cứu đề cập đến nhiều lần, nhưng nói rằng danh nhân đã được đông đảo công chúng biết tới, âu cũng chưa thật chính xác.

Ông thuộc chi họ Doãn ở Thái Bình, quê làng Ngoại Lãng, nay là xã Song Lãng, huyện Vũ Thư, năm Mậu Tý (1828)đỗ cử nhân hạng ưu, năm 1829 ra làm quan. Trải khoảng 20 năm qua ba triều vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, ông đã nắm giữ nhiều chức vụ và công việc khác nhau ở nhiều địa phương. Trong hoạt động chính trường, Doãn Uẩn luôn là một vị quan liêm khiết, một chính trị gia vì nước vì dân, một vị tướng có tài thao lược, có công lớn trong việc mở mang, khai thác vùng đồng bằng sông Cửu Long và cầm quân bảo vệ biên giới Tây Nam của Tổ quốc.

Doãn Uẩn là một nhà thơ, nhà văn đã để lại nhiều tác phẩm Hán Nôm đặc sắc như: Ngoại Lãng Doãn tướng công niên biểu, Doãn tướng công hoạn tích, Tuy Tĩnh tử tạp ngôn và nhiều bài thơ mừng tặng, tiễn tặng, họa đáp cùng bạn hữu… Ngoài ra, không thể không nhắc tới những dòng ghi chép của ông phác họa lại những ngày chiến đấu bảo vệ bờ cõi và những cuốn “Kế tu gia phả” cho dòng họ. Những tác phẩm Doãn Uẩn lưu lại, dù chưa thật nhiều nhưng đã đóng góp những giá trị nhất định vào kho sách Hán Nôm. Ngoài giá trị thơ, văn, những trước tác này còn mang vai trò đặc biệt về lịch sử, địa lý của đất nước, nhất là vùng biên giới Tây Nam Tổ quốc vào nửa đầu thế kỷ XIX. Với những cống hiến như vậy, Doãn Uẩn đã được xếp vào hàng những nhân vật kiệt xuất, văn võ toàn tài của Việt Nam thế kỷ XIX.

“Doãn Uẩn- Thi tuyển” (NXB Văn học)ra mắtvào dịp kỷ niệm 210 năm ngày sinh và 155 ngày mất của danh nhân. Sách tập hợp gần 100 bài thơ, được chọn từ cuốn Tuy Tĩnh tử tạp ngôn. Gọi là tạp ngôn, bởi theo Doãn Uẩn “Tôi học hành vốn sơ sài, bình nhặt trộm nghe những lời gợi mở của thầy và cha, thỉnh thoảng có noi theo, thuật lại một đôi điều, chẳng đáng để xem, sau đó cũng để đấy... Những năm gần đây từng trải bôn ba trên đường sĩ hoạn, hoặc có chút hoài cảm với non sông, cảm hứng muốn gửi gắm để tự vui thì lại nghĩ rằng có lẽ cũng không nên bỏ chúng đi. Do đó lại thu thập những cái gì may còn lại, tự tay sao chép, cất giữ riêng để một mình xem... Bởi vậy tôi chỉ đặt tập này là Tạp ngôn (lời nói tạp nhạp) mà không dám gọi là thi văn tập gì cả”. Vẫn biết đó là những lời lẽ khiêm tốn của một vị quan tay gươm tay bút, vả lại so với nhiều tác phẩm xuất sắc cùng thời, những thi phẩm của Doãn Uẩn chưa thể sánh ngang tầm, tuy nhiên ông vẫn xứng đáng có tên trên văn đàn. Thơ Doãn Uẩn có thể xem như một dạng thơ ký sự,phản ánh khá đầy đủ cuộc đời bôn ba, chiến đấu của ông qua từng làng xóm, con sông và nhiều vùng đất. Những trang sử - thơ này gửi gắm rất nhiều tâm nguyện, ý chí không ngại gian lao, vắt kiệt tâm sức để phụng sự đất nước. Bình sinh, con đường làm quan của Doãn Uẩn không nhằm mưu cầu danh lợi, vinh thân phì gia, và ông cũng đã thể hiện tư tưởng đó qua nhiều bài thơ. Bên cạnh đó, với bản chất của một vị quan thanh liêm và bằng sự từng trải, ônglên án những tên tham quan ô lại, những kẻ Xem ca múa ở chốn lầu xanh/Xe ngựa áo cừu đều cướp ở chốn làng mạc.

Tuy nhiên, phải đến những bài thơ họa cùng thiên nhiên trời đất qua những chuyến ngao du, phiêu lãng, cái bản chất của tâm hồn thi sĩ trong mới thực sự phát tiết. Thơ Doãn Uẩn giàu tình cảm với thiên nhiên, những hình ảnh trăng sáng, mây bay, đáy nước, da trời, gió thổi, sáo vang, cỏ xanh... thật phong phú, tươi sắc và cũng thật gợi tình và nhiều ý nghĩa. Doãn Uẩn cũng dành nhiều tình cảm của mình cho các loài hoa, từ hoa trên bình, hoa trong tranh cho đến hoa ngoài thiên nhiên đất trời như sen, đào, nguyệt quế và đặc biệt là cúc, loài ông gọi là thần Hoa và đã có thật nhiều những câu thơ tinh tế và sâu lắng...

HNM