Đền Kim Ngưu, tín ngưỡng Việt cổ

Suốt tháng Giêng, từ mùng Một Tết, không lúc nào là không có người đến dâng lễ ở phủ Tây Hồ bên bờ Hồ Tây, Hà Nội. Đã tới phủ là tới cả đền Kim Ngưu ở bên cạnh phủ, song có lẽ ít người tìm hiểu nguồn gốc di tích này…

Đền Kim Ngưu ở làng Tây Hồ. Làng này nay thuộc phường Quảng An, quận Tây Hồ, Hà Nội, đang rất nổi tiếng với ngôi phủ thờ Mẫu. Điều không phải vô cớ khi xung quanh hồ có tới 13 làng mà chỉ có làng này được mang tên của hồ. Có lẽ là do làng nằm trên một dọi đất dài nhất ăn sâu vào tới nửa lòng hồ.

Ở đây ngoài ngôi phủ còn có có ngôi đền thờ Trâu vàng - Kim Ngưu - cái tên đã gắn với một huyền thoại suy nguyên giải thích nguồn gốc của Hồ Tây mà một thuở còn có tên là hồ Kim Ngưu. Thơ cổ có câu:

Ngưu hồ dĩ biên tam triều cục
Long Đỗ nhưng lưu bách chiến thành

Nghĩa là:
Hồ Trâu (vàng) đã thay đổi qua ba triều đại
Long Đỗ vẫn còn toà thành bách chiến

Sách Lĩnh Nam chích quái có hai lần nói tới lai lịch Trâu vàng. Lần thứ nhất là ở “Truyện Hồ Tinh”. Sau khi kể về việc Lạc Long Quân diệt cáo chín đuôi, truyện có câu kết: “Sau lập đền Kim Ngưu để trấn áp yêu quái”. Lần thứ hai là ở “Truyện con Trâu vàng huyện Tiên Du”. Xin nhắc lại vài ý chính:

“Núi Tiên Du có tinh Trâu vàng Kim Ngưu nửa đêm thường toả sáng. Có nhà sư lấy tích thượng yểm lên trán trâu. Trâu bỏ chạy húc vào đất làm sụp thành cái hồ. Nơi đó là thôn Húc sau này. Trâu chạy qua địa phận Văn Giang, qua các xã Như Phượng, Như Loan, Đại Lan, Đa Ngưu… Trâu lại từ trong bến ra sông Cái, đến Ninh Giang, đi men phủ Lý Nhân, theo ven sông Cái tới sông Tô Lịch, chỗ ấy chính là Tây Hồ. Thuở đó Cao Biền hay cưỡi diều bay trên không để yểm các thắng cảnh. Biền thấy trâu đi vào Dâm Đàm, nay là Tây Hồ rồi không thấy trâu đâu nữa. Người xưa đã có thơ rằng:

Kim Ngưu do ẩn tại hồ trung
Thuỷ hạt nan tầm bất kiến tung
Đại Việt Nam an tồn thánh chủ
Cao Biền hạ bút hận vô cùng

Tạm dịch:
Trâu vàng còn ẩn tại hồ sâu,
Nước cạn mong tìm chẳng thấy đâu
Đại Việt bình yên nhờ thánh chúa,
Cao Biền hạ bút hận muôn thu.

Như vậy theo Lĩnh Nam chích quái thì con Trâu vàng từ núi Thiên Du chạy sang, tới Hồ Tây thì biến xuống hồ (tức là khi đã có Hồ Tây) và thời gian được xác định là đời Cao Biền tức thế kỷ thứ IX.

Ở sách Thăng Long cổ tích khảo thì sự tích Trâu vàng có khác chút ít. Mục “Đền Kim Ngưu” của sách nay đã chép rằng: “Tương truyền đời Đường, Cao Biền làm Tiết độ sứ An Nam đô hộ phủ, đi các nơi có núi sông danh thắng của ta để yếm diệt long mạch. Khi Biền đào sông yểm mạch núi Long Đội, Sơn Thần núi ấy biến thành hình con trâu toả ánh vàng bơi theo sông Đường Giang lên phía Bắc, ẩn ở vùng Hồ Tây thành Đại La”. Có khác chút ít về tình tiết nhưng cốt lõi vẫn là có con Trâu vàng từ phía Nam chạy lên phía Bắc và ẩn trong Hồ Tây.

Sách Tây Hồ chí, mục “Các đền chùa” thì dẫn lời Phạm Đan Phong (tức Phạm Đình Hổ): “Cuối đời Đường, An Quận công Cao Biền ngàn dặm qua Nam đến châu Duy Tân (nay là Duy Tiên) khai sông chặn long mạch núi Phục Tượng nay thuộc xã Đọi Sơn: Thần núi hoá thành trâu phóng ánh sáng vàng, ngược Đường Giang lên ẩn náu tại Hồ Tây, người quanh vùng dựng miếu thờ, thực là dấu thiêng vậy”.
Như vậy sách Tây Hồ chí chép chẳng khác Thăng Long cổ tích khảo, có thêm chi tiết đáng chú ý là: “Người quanh vùng dựng miếu thờ”. Sách Tây Hồ chí được soạn giữa thời Tự Đức tức giữa thế kỷ XIX. Như vậy là vào thời điểm này đã có đền Kim Ngưu ở bên bờ Hồ Tây. Vì sách có ghi chú cụ thể: Trên gò đất tại bến ấp Tây Hồ có đền thờ, nay còn”.

Tuy nhiên, theo truyền thuyết Khổng Minh Không, tổ nghề đúc đồng thì sự tích Trâu vàng lại khác. “Vị  cao tăng Minh Không sang chữa bệnh cho con vua. Để tạ ơn hoàng tử khỏi bệnh, vua cho Minh Không vào kho, muốn lấy gì và bao nhiêu cũng được. Minh Không hoá phép lấy tất cả đồng đen cho vào tay nải rồi ra bờ bể thả nón tu lờ làm thuyền chở về nước, đem đúc chuông. Chuông đúc xong, đánh thử mấy tiếng, bỗng Trâu vàng từ phương Bắc chạy sang lồng lộn tìm mẹ vì “đồng đen là mẹ vàng”, dẫm nát cả đất sụp xuống thành hồ. Phải ném quả chuông xuống hồ cho trâu khỏi lồng lên. Từ đó Trâu vàng ẩn dưới đáy hồ”.

Xét sâu xa thì có lẽ truyền thuyết Trâu vàng có gốc là sự giao thoa văn hoá giữa các tộc bách Việt và các tộc phi Hán thuở xa xưa. Bởi tại những vùng đất mà ngày xưa là địa bàn cư trú của những tộc Ba Thục, Bách Việt ở phía Nam sông Hoàng Hà (phía Bắc là địa bàn tộc Hán) có phong tục đúc hình con trâu bằng kim khí để trấn yểm. Theo sách Từ nguyên thì vì lẽ đó mà nhiều nơi ở Trung Quốc có tên Kim Ngưu. Tỉnh Tứ Xuyên có một kém núi tên là eo Kim Ngưu hiệp, ở thành phố Vũ Xương có gò Kim Ngưu Cương, ở Thường Châu có đầm Kim Ngưu đàm, ở Hàng Châu có Tây Hồ (cực kỳ đẹp) cũng gọi là Kim Ngưu hồ. Tất cả các tỉnh thành này đều ứng với vùng thuở trước là đất Bách Việt, Ba Thục tức vùng phi Hán tộc. Tất không phải do ngẫu nhiên.

Có thể nghĩ là ở khu vực từ Trường Giang đổ xuôi xuống Nam thời cổ sơ có tục đúc Trâu vàng (đồng) để trấn yểm. Tục đó ở mỗi địa phương được giải thích theo mỹ cảm của từng dân tộc cũng như theo điều kiện lịch sử của từng thời điểm. Như ở Hồ Tây của chúng ta, Trâu vàng được coi là thần trấn áp cáo chín đuôi từ thời Lạc Long Quân, rồi tử thành có quê quán cụ thể là núi Tiên Du, sau mới “di cư” sang Hà Nội, hoặc có gốc từ bên Tàu nhưng sau tìm mẹ ở đất Việt.

Truyền thuyết dân gian biến hoá theo dòng chảy của cuộc đời, tựu trung Trâu được coi là một con vật thiêng có khả năng trừ ma quái, bảo vệ dân lành. Tín ngưỡng thờ Trâu vàng là một tín ngưỡng tích cực phù hợp với nguyện vọng cầu mong một cuộc sống yên ổn của nhân dân ta xưa. Đền thờ Trâu vàng bên bờ Hồ Tây là một biểu hiện vật chất của tín ngưỡng và nguyện vọng đó. Trên bản đồ Hà Nội vẽ năm 1873 vẫn còn ghi địa điểm đền Kim Ngưu, ở chỗ nay là đầu doi đất Tây Hồ.

Đền này chỉ bị phá huỷ do đại bác quân Pháp vào năm 1947. Nhưng năm 2000 vừa qua, đền đã được Ban quản lý di tích Phủ Tây Hồ đứng ra làm lại khang trang, bề thế, tăng thêm rất nhiều giá trị văn hoá và du lịch cho quần thể di tích Phủ Tây Hồ.

Theo KTĐT