Dân chủ và pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Một trong những nhân tố quan trọng nhất là sự gắn bó máu thịt của toàn dân ta với Nhà nước của mình. Đó là Nhà nước do chính dân ta gây dựng nên và Nhà nước đó lại phục vụ chính dân ta. Cội nguồn mọi thắng lợi của cách mạng Việt Nam chính là do Đảng ta đã kế thừa và phát huy cao độ bài học “dân là gốc” đã được cha ông đúc kết từ nghìn xưa. Trước chúng ta sáu thế kỷ, Nguyễn Trãi đã từng viết:

Đẩy mạnh xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN thực sự của dân, do dân, vì dân do Đảng lãnh đạo là nội dung xuyên suốt trong đường lối lãnh đạo của Đảng. Ảnh: Viết Thành

“Đẩy thuyền là dân, lật thuyền cũng là dân”. Giữa thế kỷ XX, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “Trên bầu trời không có gì quí bằng nhân dân. Trong thế giới không có gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của nhân dân”.

Chúng ta đã xác lập cơ chế đúng đắn Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ, nhưng việc vận hành cơ chế này sao cho khoa học, nhịp nhàng, thông suốt và có hiệu quả là tổng thể cả một loạt vấn đề rất hệ trọng vì nó liên quan, tác động trực tiếp đến những khía cạnh nhạy cảm, phức tạp và căn cốt nhất của thể chế, của đời sống chính trị, kinh tế, xã hội. Vận mệnh của chế độ XHCN, tương lai của đất nước đòi hỏi chúng ta phải nhìn thẳng vào sự thật, vừa thấy được thành tựu để phát huy, vừa nhận diện thật rõ những bất cập, những sai lầm, thiếu sót, những trở lực để hóa giải, khắc phục với những bước đi phù hợp. Quá trình 25 năm đổi mới và 20 năm thực hiện Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH của Đảng cùng yêu cầu mới của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế càng cho thấy rõ cơ cấu quyền lực cũng như cơ chế vận hành bộ máy quyền lực của đất nước hiện thời đang đứng trước những đòi hỏi mới vô cùng nóng bỏng.

Nhân dân ta thực hiện quyền làm chủ đất nước thực sự của mình như thế nào? Việc xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN trong điều kiện Đảng độc tôn lãnh đạo ra sao?

Những câu hỏi đó từ nhiều năm nay vẫn luôn trăn trở trong tâm trí ta và giờ đây dường như chúng đã mang nội hàm lớn hơn nhiều. Điều này đã được thể hiện với một tinh thần mới và sâu sắc trong các văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI.

Báo cáo Chính trị Đại hội XI của Đảng chỉ rõ: Đẩy mạnh việc xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN, bảo đảm Nhà nước ta thực sự là của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân do Đảng lãnh đạo; thực hiện tốt chức năng quản lý kinh tế và đời sống xã hội; giải quyết đúng mối quan hệ giữa Nhà nước với các tổ chức khác trong hệ thống chính trị, với nhân dân, với thị trường. Báo cáo Chính trị cũng nhấn mạnh: Nghiên cứu xây dựng, bổ sung các thể chế và cơ chế vận hành cụ thể để bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân và nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện ba quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp.

Ở mọi thời đại, trong mọi giai đoạn lịch sử, bài học “dân là gốc” luôn là điều cốt tử!

Hôm nay, bài học này vẫn đang nóng bỏng tính thời sự.

Để xây dựng một xã hội dân chủ, để cho tư tưởng “dân là gốc” không phải là lời nói suông, không phải là mỹ từ chỉ có tính chất tuyên truyền thì vấn đề cốt yếu là phải xây dựng, từng bước hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN. Đó là một xã hội thượng tôn pháp luật, một xã hội mà không ai được phép đứng ngoài pháp luật, đứng trên pháp luật và mọi hoạt động của nhà nước đều nhằm mục đích cao nhất là vì hạnh phúc của nhân dân. Đặt con người vào vị trí trung tâm của mọi chiến lược phát triển là sự xác định dứt khoát của Đảng và Nhà nước ta. “Mở rộng dân chủ, phát huy tối đa nhân tố con người; coi con người là chủ thể, nguồn nhân lực chủ yếu và là mục tiêu của sự phát triển” là quan điểm có ý nghĩa xuyên suốt trong chiến lược phát triển đất nước mà Đại hội XI của Đảng đã xác định.

Chặng đường một phần tư thế kỷ đầy thách thức và sáng tạo vừa qua là minh chứng hùng hồn rằng công cuộc đổi mới do Đảng khởi xướng và lãnh đạo không phải là một khẩu hiệu chính trị khô khan, mà đã trở thành cây đời ăn sâu bén rễ trong lòng người. Đổi mới đang trở thành sức mạnh lan tỏa, được nhân lên và cộng hưởng trong cộng đồng dân tộc. Khi GDP tính theo đầu người đạt 1.168 USD, nước ta đã thoát khỏi tình trạng nước nghèo có thu nhập thấp. Điều quan trọng là, trong khi vốn tích lũy của ta chưa nhiều nhưng dân ta vẫn được hưởng trái ngọt đầu mùa của công cuộc đổi mới. Quan điểm vì dân, vì chất lượng cuộc sống của các tầng lớp nhân dân được thể hiện rất rõ ràng trong mọi quyết sách. Chúng ta không chủ trương tăng trưởng kinh tế bằng mọi giá. Phát triển bền vững là hướng đi không thể khác. Việt Nam được cộng đồng quốc tế đánh giá là một trong những quốc gia thành công nhất trong trận chiến xóa đói giảm nghèo, giải quyết hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế và bảo đảm an sinh xã hội. Đó trước hết là vì Đảng ta luôn thấm nhuần tư tưởng “dân là gốc”, “khoan sức dân” làm kế lâu bền. Đó là minh chứng rõ ràng nhất của quan điểm lớn xây dựng Nhà nước của dân, do dân, vì dân.

Mặc dù Đảng ta luôn nêu cao bài học “dân là gốc”, xác định việc xây dựng nền dân chủ vừa là mục tiêu vừa là động lực phát triển của chế độ ta, nhưng trên thực tế, bên cạnh những thành tựu đáng tự hào thì những biểu hiện hạn chế, vi phạm quyền dân chủ của người dân không phải là cá biệt, thậm chí có những nơi rất nhức nhối. Đây đó, bài học “dân là gốc” đang trở nên mờ nhạt. Đói nghèo và nhất là bất công xã hội đang là điều u uất ở không ít nơi.

Không thể không nhận thấy rằng trong xã hội ta vẫn còn tồn tại tình trạng “mù mờ luật pháp”, người dân không biết thật sự mình có quyền gì, còn không ít người trong bộ máy công quyền thì lợi dụng sự “mù mờ luật pháp” đó của người dân cũng như những khe hở của luật pháp để tự cho mình quyền hành xử sai trái. Trong xã hội mà pháp luật có vị trí tối thượng thì công dân có quyền được biết một cách công khai, rõ ràng mình có quyền gì và phải thực hiện nghĩa vụ gì. Đặc biệt, trong Nhà nước pháp quyền XHCN, hoạt động lập pháp về quyền, nghĩa vụ công dân cần hướng tới nguyên tắc quan trọng: công dân được phép làm những gì pháp luật không cấm; còn trong quan hệ với công dân thì cơ quan Nhà nước, công chức chỉ được làm những gì pháp luật quy định.

Chúng ta đã và đang đấu tranh quyết liệt, nhưng tệ quan liêu, tham nhũng, thói đặc quyền, đặc lợi, vô trách nhiệm, vô cảm, sự tù đọng trong tư duy và trì trệ trong hành động... vẫn đang lộ diện như một nguy cơ lớn kìm hãm công cuộc đổi mới. Khi đất nước phải đương đầu với những thử thách mới, trận chiến chống tham nhũng, tiêu cực càng nóng bỏng. Đó trước hết là một cuộc đấu tranh không khoan nhượng trong nội bộ Đảng. Cuộc đấu tranh này thử thách bản lĩnh của một đảng cầm quyền. Cuộc kiến tạo lớn sẽ không thể tiến bước nếu bộ máy của ta quá cồng kềnh, đủng đỉnh, nếu chúng ta không loại bỏ được những kẻ tham ô hám lợi, những kẻ vô trách nhiệm, vô cảm trước nỗi bất hạnh và đau khổ của người dân. Kết quả của cuộc đấu tranh này sẽ củng cố, khôi phục và tăng thêm niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước.

Những năm qua, một loạt kẻ phạm tội không kể ở cấp nào đã bị đưa ra xét xử nghiêm minh trong một số vụ án lớn. Những biện pháp chống quan liêu, tham nhũng, tiêu cực được triển khai một cách mạnh bạo, tích cực ở một số ngành, địa phương, dù được dư luận cả nước đồng tình ủng hộ, nhưng cũng chỉ như những chồi non mới nhú cần được tiếp tục bảo vệ, cổ vũ, khích lệ mạnh mẽ hơn nữa để dần dần trở thành một hiện thực sống động và vững chắc lan rộng ra nhiều vùng miền, như ánh sáng xua tan bóng tối. Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011-2020 mà Đại hội XI thông qua đã xác định những biện pháp: Hoàn thiện thể chế, luật pháp, nâng cao phẩm chất đạo đức của đội ngũ công chức; công khai, minh bạch tài sản của cán bộ, công chức; tăng cường công tác giám sát các công việc có liên quan đến ngân sách, tài sản của Nhà nước; nâng cao hiệu lực, hiệu quả của các cơ quan chức năng, khuyến khích phát hiện và xử lý nghiêm các hành vi tham nhũng, lãng phí.

Mặt khác, để mọi quyền lực của Nhà nước đều thuộc về nhân dân thì vấn đề nhân dân giám sát hoạt động của các cơ quan quyền lực nhà nước là rất quan trọng. Thực tiễn cho thấy, trong điều kiện Đảng Cộng sản độc tôn lãnh đạo, nếu kết hợp tốt giữa nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng với nguyên tắc hiệp thương dân chủ trong hệ thống Mặt trận thì sẽ làm phong phú thêm sinh hoạt dân chủ trong xã hội, làm phong phú thêm nền dân chủ ở nước ta.

Có một thực trạng là không ít những người nắm quyền lực thường dễ rơi vào tình trạng “không muốn nghe lời ngược”. Vì thế, ngoài quy chế dân chủ ở cơ sở đang thực hiện, hiện nay việc xây dựng đề án phản biện xã hội của MTTQ là nhằm tạo ra một cơ chế hiệu lực đối với các cấp có quyền lực. Khi đã có một cơ chế phản biện rõ ràng thì MTTQ và các đoàn thể đủ điều kiện để làm thay đổi các quyết định không phù hợp, đưa ra những chứng lý có sức thuyết phục cao. Như thế cũng có nghĩa là không phải đợi khi chính sách đã đưa vào cuộc sống, thấy sai rồi mới phản biện. Phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra” phải bao hàm cả việc xây dựng và thực hiện cơ chế phản biện xã hội. Tư tưởng “dân là gốc” phải bắt đầu từ việc hoạch định chính sách, tiếp đến là đề ra các biện pháp thực hiện, cuối cùng là kiểm tra, giám sát quá trình và hiệu quả thực hiện. Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011-2020 đã nêu rõ, cần tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong việc xây dựng bộ máy nhà nước và nhấn mạnh cần hoàn thiện cơ chế để nhân dân đóng góp ý kiến, phản biện xã hội và giám sát công việc của Đảng và Nhà nước.

Đồng thời, cần hết sức lưu ý một thực trạng nữa không kém phần nghiêm trọng là trong khi “mở rộng dân chủ” thì nhiều nơi lại kéo theo sự buông lỏng quản lý, coi thường kỷ cương, phép nước. Để khắc phục điều này, có thể thấy, một trong những nét nổi bật nhất trong phong cách lãnh đạo mới ngày càng rõ nét là việc chọn đúng những khâu, những việc trọng điểm, cần kíp nhất; thống nhất cao trong lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành; rồi tổ chức thực hiện kiên quyết, dứt khoát; có kiểm tra, giám sát, uốn nắn kịp thời. Điều này được thể hiện trên nhiều lĩnh vực, địa bàn mà nổi bật gần đây là tại Thủ đô. Nếu không theo phong cách đó thì Hà Nội khó lòng mà xử lý dứt điểm và triệt để các vụ việc phức tạp và bức xúc. Đồng thời lãnh đạo Hà Nội cũng tỏ rõ thái độ cầu thị, lắng nghe dư luận xã hội, cân nhắc thận trọng cách thức xử lý các vấn đề nóng, nhạy cảm, liên quan trực tiếp đến đời sống của người dân.

Hoàn thiện bộ máy nhà nước, tạo chuyển biến mạnh về cải cách hành chính đã được Đại hội XI của Đảng xác định là một nhiệm vụ trọng yếu và cấp thiết, trong đó tập trung xây dựng nền hành chính nhà nước trong sạch, vững mạnh, bảo đảm quản lý thống nhất, thông suốt, hiệu lực, hiệu quả. Mở rộng dân chủ không thể không gắn liền với tăng cường kỷ luật, kỷ cương. Một điểm mới nổi bật là Đại hội XI của Đảng chủ trương mở rộng dân chủ, thực hiện cải cách thủ tục hành chính ngay trong quá trình xây dựng thể chế; tăng cường đối thoại giữa Nhà nước với doanh nghiệp và nhân dân.

Khi tốc độ hội nhập của đất nước ngày càng tăng lên thì toàn thể hệ thống cần được nâng cấp lên trình độ mới. Hiệu quả và năng lực cạnh tranh ngày càng phụ thuộc vào sự vận hành nhịp nhàng của từng bộ phận trong toàn bộ guồng máy: từ giáo dục, đào tạo, tổ chức đến sử dụng để đất nước có một đội ngũ cán bộ năng động, sáng tạo, có bản lĩnh và tinh thần trách nhiệm. Những “công bộc” này cần thấm nhuần tư tưởng “dân là gốc”, làm đúng theo lời dạy của Bác Hồ: Những gì có lợi cho dân thì phải gắng sức làm, những gì có hại cho dân thì phải hết sức tránh.

Nhìn lại chặng đường 25 năm đổi mới và 20 năm thực hiện Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH - một cương lĩnh ra đời trong thời điểm thử thách hết sức hiểm nghèo - chúng ta càng thấy rõ bản lĩnh, trí tuệ, khả năng vượt khó của toàn dân tộc dưới sự chèo lái của Đảng Cộng sản Việt Nam. Chưa bao giờ thế và lực của đất nước ta mạnh như ngày nay. Đó thực sự là một kỳ tích! Kỳ tích được làm nên trước hết từ bài học “dân là gốc”!

Thế nước đang lên!

Thế nước của ta là thế nước của một quốc gia nằm ở điểm hội tụ của những nền văn minh lớn, của những luồng giao lưu quan trọng, của những mối quan hệ quốc tế phức tạp và nhạy cảm nhất. Vận hội là đây, thử thách cũng là đây! Đó là thế của một dân tộc có hàng nghìn năm văn hiến, có truyền thống yêu nước nồng nàn, biết hy sinh vì nghĩa lớn, biết đoàn kết, đùm bọc lẫn nhau. Đó là thế của một đất nước tựa lưng vào dãy Trường Sơn hùng vĩ, hướng ra biển Đông mênh mông, tài nguyên phong phú, đất đai màu mỡ... Trong cái thế đó ẩn chứa những nguồn lực dồi dào, mà nguồn lực quý báu nhất, quyết định nhất là con người Việt Nam cần cù, thông minh, quả cảm, năng động, giàu lòng nhân ái.

Một xã hội thật sự dân chủ trên cơ sở một Nhà nước pháp quyền XHCN dưới sự lãnh đạo của Đảng là tiền đề quan trọng, là nhân tố bảo đảm để chúng ta giải phóng và phát huy những nguồn lực to lớn, sức lao động, sáng tạo sung mãn của con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước, vì hạnh phúc của nhân dân.