Chuyện vệ sinh ở Hà Nội

Cuối thế kỷ XIX, khu vực phía đông thành Hà Nội (nay là khu phố cổ) còn rất nhiều hồ ao và những khoảng đất trống. Trừ một vài phố như Hàng Ngang, Hàng Đào, Mã Mây... có nhiều nhà xây, còn lại hầu hết ở các phố là nhà gạch xen kẽ với nhà lá. Tiếng là phố, nhưng đường đi chỉ lát gạch rộng chừng 1m ở giữa, hai bên là đất và quanh năm bùn lầy nước đọng vì nước thải của các hộ dân không có chỗ tiêu thoát. Ở những phố phía sau còn ao hồ thì các nhà bắc ván "đi" thẳng xuống nước, những khu vực không có ao hồ thì họ làm chỗ đi vệ sinh ở phía sau. Để bảo đảm vệ sinh, năm 1901, Hội đồng thành phố đã ra nghị quyết cấm người dân không được đi vệ sinh xuống ao hồ và tất cả những nhà mới xây hay nhà cũ cải tạo lại phải có chỗ vệ sinh trong nhà. Trong cuốn "Những năm tháng không quên" của nhà văn, nhà nghiên cứu văn hóa Vũ Ngọc Phan có đoạn viết về nhà vệ sinh ở khu phố cổ đầu thế kỷ XX: "Nhà vệ sinh được làm ở phía sau nhà bằng cách đào hố, sau đó bắc hai tấm ván làm chỗ ngồi. Khi phân nhiều lên thì thuê người đến lấy mang ra đổ ở sông Hồng".

Sau khi chiếm hoàn toàn Hà Nội vào năm 1883 và sau đó dẹp được nạn cướp phá của quân Cờ đen, Công sứ Hà Nội là Bonnal đã cho làm đường quanh Bờ Hồ, xây tòa đốc lý, bưu điện... thì nhà vệ sinh hầm đã xuất hiện. Phân xuống bể và chảy theo đường thoát nước ra hồ Gươm. Năm 1902, Hà Nội trở thành trung tâm Đông Dương và để bộ mặt đô thị sạch sẽ, văn minh, Hội đồng thành phố đã ra quyết định đấu thầu đổ phân. Do số nhà dân ở khu vực phố cổ chỉ ngót nghét 5.000 căn, lượng phân không nhiều nên chính quyền thành phố cho phép công ty trúng thầu được đổ phân ra ao hồ, đầm ở vùng ven cho cá ăn, một phần bán lại cho dân trồng rau. Và chiếc xe ba gác với một người kéo, một người đẩy là phương tiện chính để chở các thùng phân. Rồi một loạt tòa nhà công vụ như Dinh Thống sứ, Phủ Khâm sai, Nhà băng... và khách sạn Chính quốc (nay là Metropole) mọc lên ở phía đông Hồ Gươm phục vụ cho việc cai trị Đông Dương - những nơi này có hố xí tự hoại đầu tiên. Bên trên có bồn nước bằng gang, đi vệ sinh xong chỉ cần giật dây xích là nước ào xuống, phân trôi theo đường ống xuống bể ngầm, thế nên người ta gọi là hố xí máy. Thống kê cho thấy trước năm 1930, số hố xí máy chủ yếu là ở các tòa nhà hành chính và công thự ở đường Phan Đình Phùng, Chu Văn An, hay tư gia của người Pháp ở các phố mới xây phía nam Hồ Gươm, gồm Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo, Lý Thường Kiệt, Tràng Thi... Ngay từ đầu thế kỷ XX, khi xây ga Hàng Cỏ, ga Long Biên và ga Vọng, chính quyền cũng đã cho làm nhà vệ sinh thùng. Sau đó, tại những khu vực nhiều khách vãng lai qua lại, chính quyền thành phố cũng cho xây nhà vệ sinh. Nhà vệ sinh ở phố Cửa Nam, ở phố Phan Đình Phùng hay ngõ 29 Hàng Khay... ban đầu là hố xí thùng, sau làm lại thành hố xí tự hoại. Thời bao cấp, nhiều nhà vệ sinh công cộng thùng cũng được xây ở bến xe Kim Liên, Kim Mã, Bến Nứa...

Khoảng năm 1919 hoặc năm 1920, trúng thầu đổ thùng là ông Năm Diệm. Năm Diệm ở quê ra, ban đầu làm công cho Sở Xe điện, sau đó chuyển sang làm đại lý gạch, ngói. Khá lên, ông này bỏ tiền mua đất ở đầu phố Giảng Võ, khi đó khu vực này còn là ruộng xen lẫn hồ ao, nhà dân rất thưa thớt. Năm Diệm trúng thầu vì đáp ứng yêu cầu của Hội đồng thành phố là có làm nhà để xe và ao rửa thùng xa trung tâm. Công ty vệ sinh của Năm Diệm nằm ngay cạnh Nhà Tiền (Nhà in Tiến Bộ hiện nay) và đầu Giảng Võ (bến xe Kim Mã hiện nay), chỗ để xe, thùng và bể chứa phân cũng ngay đó. Năm Diệm cũng cho xây nhà thấp lợp lá cho phu thuê với giá rẻ. Khi những người ngủ sớm đã làm được một giấc thì phu đẩy xe bò với những chiếc thùng tôn rỗng kẽo kẹt bắt đầu đến phố. Sở dĩ công việc chỉ làm vào ban đêm vì chính quyền không cho phép đổi thùng ban ngày làm mất vệ sinh. Do hầu hết nhà ở khu vực phố cổ không có cửa hậu nên phu phải đi từ cửa nhà ngoài vào bên trong và dù khuya khoắt, cứ nghe đập cửa gọi đổi thùng là chủ nhà phải dậy. Để át mùi, chủ nhà phải thắp mấy nén hương, rồi còn phải ngồi ngoài cửa trông nhà vì sợ kẻ gian lợi dụng lẻn vào ăn trộm đồ đạc. Nhiều nhà chuẩn bị sẵn mấy xu lẻ cho phu để họ không làm dây ra nhà. Việc đổi thùng diễn ra cũng nhanh vì phu chỉ lấy thùng đầy ra rồi đặt thùng không vào là xong. Phân thu về một phần phu kéo thẳng đến các vùng trồng rau ngoại thành như Canh, Diễn, Vòng hay làng Láng chuyên trồng rau húng, theo thỏa thuận mua bán trước đó, phần còn lại đổ vào bể xi măng. Do có quy định phải dùng giấy bản nên chỉ thời gian ngắn là giấy tan trong nước. Khi Năm Diệm thôi thầu thì ông đã giàu có và lại chuyển sang xây nhà máy làm gạch, ngói trên chính bãi để xe và thùng (nay là khách sạn Horison ở cuối phố Cát Linh). Thay Năm Diệm là công ty vệ sinh của người Pháp tên là Darty. Ông này có đất cách công ty của Năm Diệm không xa (nay là khu vực để xe cứu hỏa trên đường Giảng Võ). Thùng được phu rửa ngay tại hồ Hào Nam. Darty cũng cho xây bể xi măng để chứa phân bán cho chủ đầm cá hay trại rau ở xa Hà Nội.

Đến năm 1939, một người Việt Nam trúng thầu và ông này có đất ở khu vực Ô Chợ Dừa ngay cạnh đầm Đơn, dân quanh vùng gọi là Trại Xia (nay là khu vực cây xăng đường Đê La Thành). Trên bờ đê, ông ta cho làm nhiều dãy nhà lợp tôn cho phu thuê. Giai đoạn này, phố xá được mở rộng, dân số khu vực nội thành đã lên đến 30 vạn nên chủ thầu mua lại những chiếc xe chở khách cũ, cải tạo lại thành xe chở thùng. Ông ta cũng cho đóng thêm rơ moóc và những chiếc rơ moóc này được đặt ở các khoảng trống trong phố. Nếu trước đó phu hay lót đất vào đáy thùng để lúc đổ ra khỏi dính thì giai đoạn này chủ thầu dùng tro.

Ngoài các công ty vệ sinh trúng thầu được phép lấy phân thì các bà, các cô ở một số làng vùng ven cũng làm công việc này. Cứ gà gáy canh một là mang theo quang gánh và chiếc móng sắt (hình chóp, cán tre chừng hơn 1m) rủ nhau vào phố lấy phân ở các nhà vệ sinh công cộng hay những nhà không ký hợp đồng với chủ thầu. Đi đêm không sợ cảnh sát bắt. Họ lấy về để bón cho rau màu nhà họ và để bán cho các hộ dân khác. Trước năm 1954, cách Cầu Giấy không xa có chợ phân, họp rải rác đến tận lối vào chùa Hà hiện nay. Chợ họp từ mờ sáng và muộn lắm thì 8 giờ là tan, ai "ế" thì gánh về. Chợ tồn tại đến cuối những năm 1980 thì chấm dứt vì hồ ao từ ngã ba chùa Hà đến Đại học Sư phạm bị lấp để xây nhà. Xung quanh việc các bà, các cô bán phân cũng có nhiều chuyện hư thực lẫn lộn, ví dụ như chuyện họ dùng tay ngoáy lên, xuống ao rửa tay rồi thản nhiên ăn bánh mỳ hay chuyện vừa gánh phân vừa ăn mía nên sinh ra câu đố "Hai đầu thì thối, ở giữa thì ngọt". Không biết câu "Đào Nhật Tân, phân Cổ Nhuế" có từ bao giờ.

(còn nữa)