“Chủ nghĩa Mác và vấn đề văn hóa Việt-nam” - Một cuốn sách quý

Năm 1966, tôi đến nhà một người bạn ở phố Nguyễn Huy Tự, quận Hai Bà Trưng (Hà Nội). Ông thân sinh của bạn là một người nho nhã, khi biết tôi ham thích văn chương, lại đang viết báo và tập viết văn, lúc câu chuyện đã vãn, ông lặng lẽ đến tủ sách ở góc nhà lấy đưa cho tôi một cuốn và bảo: “Anh nên đọc cuốn này, những điều trong sách rất cần cho những người muốn theo việc chữ nghĩa”. 

Đó là một cuốn sách 96 trang, khổ 12x17cm, in trên giấy dó, mặt giấy còn nhiều nét gợn. Các tay sách được khâu bằng chỉ và chưa xén. Bìa sách in hai màu, trên cùng in tên tác giả là Trường Chinh; tên sách “Chủ nghĩa Mác và vấn đề văn hóa Việt-nam” (Báo cáo đọc ở Hội nghị văn hóa toàn quốc ngày 16 - 20-7-1948); phía dưới in 1949, Hội Văn nghệ Việt Nam xuất bản. Tại trang cuối cùng của sách có ghi: Sách này in lại lần thứ hai. In tại nhà in Tiến Bộ. In xong ngày 19-5-49. 

Trong “Từ điển Văn học” (Nhà Xuất bản Khoa học Xã hội - Hà Nội - 1983) có viết về cuốn sách này như sau: “Tác phẩm phát triển bản Đề cương về văn hóa Việt Nam một cách cụ thể và toàn diện, xác định lập trường, quan điểm và đường lối của nền văn hóa, văn nghệ mới một cách có hệ thống”.

Mục lục cuốn sách nêu rõ các phần mà tác giả trình bày trong sách: “Văn hóa và xã hội”, “Lập trường văn hóa Mác Xít”, “Văn hóa Việt-nam xưa và nay”, “Tính chất và nhiệm vụ văn hóa dân chủ mới Việt Nam”, “Mặt trận văn hóa thống nhất trong mặt trận dân tộc thống nhất”, “Văn hóa Việt Nam trong mặt trận văn hóa dân chủ thế giới”, “Mấy vấn đề thắc mắc trong văn nghệ”. 

Sách được in cẩn thận và trang trọng, đọc không tìm ra lỗi nhà in. Còn văn phong được tác giả trình bày mạch lạc, khúc chiết và hiện đại. Trong mục “Văn hóa và xã hội”, Tổng Bí thư Trường Chinh viết: “Văn hóa là một vấn đề rất lớn, bao gồm cả văn học, nghệ thuật, khoa học, triết học, phong tục, tôn giáo. Có người cho văn hóa và văn minh là một. Song thật ra, trong lịch sử, có nhiều dân tộc chưa có văn minh, nhưng đã có văn hóa. Văn hóa súc tích, tiến triển tới một mực nào đó, mới thành văn minh.

Người ta sinh ra, ăn, mặc, ở trước rồi mới hát, múa, vẽ, viết, bàn triết lý sau. Kinh tế là nền tảng của một xã hội, là hạ tầng cơ sở. Chính trị, pháp luật, văn hóa là những cái xây dựng trên nền tảng ấy, là thượng tầng kiến trúc của xã hội”. (trang 7).

Trong mục “Mấy vấn đề thắc mắc trong văn nghệ”, tác giả nêu quan điểm rõ về cách phê bình mà nay suy ngẫm vẫn thấy gần gũi và thiết thực: “Có bạn cho phê bình là “vạch áo cho người xem lưng”, là thò nhược điểm ra cho địch quật lại. Không. Phê bình chúng tôi đề nghị đây là phê bình đúng nguyên tắc, phê bình trong kỷ luật dân chủ, không phải “tự do phê bình”. Có thể có những kẻ manh tâm muốn phê bình để gieo rắc sự chia rẽ, nghi ngờ trong hàng ngũ dân tộc, để cung cấp tài liệu cho địch hại ta. Những kẻ đó không phải là phê bình mà là quấy rối”. (trang 85).

Tháng 2-2023, nhân kỷ niệm 80 năm ra đời Đề cương về văn hóa Việt Nam, tôi tìm và đọc lại cuốn sách này. Kể từ ngày in lần thứ hai trên Chiến khu Việt Bắc năm 1949, tính đến nay đã 74 năm mà giấy của tập sách vẫn còn tốt. Tại một số trang vẫn còn đó các chữ viết bằng mực xanh của chủ nhân trước vào một số chữ mờ do giấy in. 

Cầm cuốn sách trên tay, tôi xiết bao xúc động vì cuốn sách này đã gắn bó với tôi 57 năm rồi. Nhớ năm 1967, tôi đi bộ đội rồi vào Nam, một số sách và bài tôi in được mẹ tôi gìn giữ. Làng tôi ở ven sông Hồng, hằng năm ba tháng lụt. Năm 1969 và năm 1971, nước lũ ngập đến mái nhà, bà cất giữ đồ ăn thức đựng, trong đó có sách vở và giấy tờ của con trai để sau này nhỡ tôi có hy sinh thì người mẹ nghèo vẫn có thứ làm kỷ niệm. 

Sau này khi trở ra Bắc, tôi làm ngôi nhà tranh vách đất ở phố Minh Khai (quận Hai Bà Trưng, Hà Nội). Tháng 12-1972, ở gần khu bị máy bay ném bom, nhà bị đất đá văng vào, may mà không cháy. Vì sự may mắn đó, cuốn sách tôi vừa kể còn đến hôm nay. 

Cuốn sách “Chủ nghĩa Mác và vấn đề văn hóa Việt-nam” thực sự là một “tài sản” quý và giá trị. Vì vậy, tôi mong muốn được giới thiệu rộng rãi để nhiều người biết đến và tiếp cận.