Bài 9 (phần 2): Vì sao khác lạ?

Việc thực hiện nhiệm vụ quản lý đô thị trong những năm qua còn khiếm khuyết nhất định, những giải pháp bổ trợ như tuyên truyền, vận động xây dựng đời sống văn hóa cơ sở còn thiếu thuyết phục, nhiều khi nặng tính hình thức và đó là nguyên nhân quan trọng khiến lề lối ứng xử của cư dân Hà Nội không còn rõ nét thanh lịch như trước.

Bệnh thành tích?

Phương hướng, nhiệm vụ, yêu cầu phát triển Thủ đô, trong đó có vấn đề xây dựng con người, nếp sống, lối sống đã được đề cập trong nhiều nghị quyết, chỉ thị, chương trình quan trọng của Đảng, Nhà nước và Thành ủy, chính quyền Hà Nội trong những năm qua. Chỉ thị số 32-CT/TƯ ngày 4-5-1998 của Bộ Chính trị về việc kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, Nghị quyết số 15-NQ/TƯ ngày 15-12-2000 của Bộ Chính trị (khóa VIII) về phương hướng phát triển của Thủ đô trong giai đoạn 2001-2010, Chương trình số 08-CTr/TU ngày 4-8-2006 của Thành ủy Hà Nội về phát triển văn hóa, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh… Ở những văn bản ấy, dù cô đọng hay chi tiết thì bao giờ cũng nhấn mạnh nhiệm vụ xây dựng văn hóa, xây dựng con người Hà Nội, ít nhiều có sự phân kỳ thực hiện và mục tiêu cần đạt tới ở mỗi giai đoạn. Như thế, không thể nói là thiếu sự định hướng tổ chức thực hiện.

Vậy thì vì sao qua hơn chục năm thực hiện chủ trương đúng, có những lúc việc được Thành ủy, UBND TP Hà Nội "đốc" quyết liệt, không tiếc tiền tổ chức hội thảo, tọa đàm ở cấp toàn quốc, thành phố, sở, ngành, quận, huyện, có những lúc đâu cũng thấy bàn xây dựng tiêu chí người Hà Nội thanh lịch, văn minh mà đến nay cách thức ứng xử của người Hà Nội có sự đi xuống?

Có thể do cách triển khai ở một số địa phương, ngành mang tính kỳ cuộc. Nhiều nơi tổ chức hội thảo chuyên đề, gom vài chục tham luận rồi đóng quyển, chọn một vài bài trình bày tại hội trường. Đọc là chính, chất lượng "thảo" không cao. Cách mời viết tham luận na ná nhau, tức là phòng nọ, ngành kia, đoàn thể, mặt trận, đại diện tổ dân phố mẫu mực mỗi nơi một bài, rất khó nói là có chất lượng ở mức cần. Có lẽ bởi vậy mà tiêu chí người Hà Nội thanh lịch, văn minh ở nhiều nơi có sự giống nhau, bất kể là quận nội thành hay huyện vùng xa.

Nhiệm vụ xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh có chương trình riêng, lại được lồng ghép trong nhiều phong trào, chương trình, đặc biệt là phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa. Việc "gửi" mỗi nơi một tý được cái tạo diện rộng, nhưng cũng khó tập trung cho việc quan trọng. Hơn nữa, tuy phương châm triển khai mang màu sắc "rà từng ngõ, gõ từng xóm", tức là đưa vấn đề về tận cụm dân cư, tới từng gia đình, nhưng vì cách làm ở nhiều nơi hời hợt nên hiệu quả không cao. Như việc xét công nhận danh hiệu Gia đình văn hóa dựa trên một loạt tiêu chí liên quan đến con người, nhiều tổ dân phố đưa "bảng hỏi" đến từng nhà, yêu cầu chủ hộ tự "tích" vào từng mục, tự chọn giữa "đạt" và "không đạt". Cách làm ấy liệu có cho chất lượng như báo cáo định kỳ của các địa phương?

Nếu có gì cần phải nói thẳng thì đó là bệnh thành tích ở cấp cơ sở khi tổng kết, rút kinh nghiệm thực hiện các cuộc vận động lớn.

Thiếu giải pháp hỗ trợ hiệu quả

Theo giới nghiên cứu, phẩm chất cần có đầu tiên của thị dân hiện đại là ý thức pháp luật cao. Nói vậy cũng có nghĩa nhấn mạnh vai trò giám sát, duy trì việc thực hiện luật. Hơn nữa, muốn tạo dựng nền nếp, tác phong thì cần có sự hỗ trợ về điều kiện vật chất để con người có điều kiện hành động đúng. Những việc ấy, nhỏ hay to đều có sự thiếu chuẩn. Như ở nơi công cộng, muốn người ta không vứt rác bừa bãi thì phải có đủ thùng đựng rác; muốn người Hà Nội, khách vãng lai không "bậy" thì phải giúp họ "có nơi có chốn". Muốn duy trì kỷ cương thì phải phạt người không tuân thủ quy định. Có những điểm xuất phát của xe tuyến, chẳng biết ai lập cái gọi là "Trạm điều hành buýt" mà chả có gì ngoài "hộp gỗ" chứa đồ, một chiếc đồng hồ treo trên… hàng rào công trình xây dựng liền kề. Các bác tài, khách xe lúc "buồn buồn" thản nhiên làm việc tế nhị ngay hàng rào, tịnh không thấy ai nhắc nhở chứ chưa nói đến phạt. Hà Nội có bao nhiêu trạm buýt như thế? Người ta dùng còi xe vô tội vạ, inh ỏi giữa đêm khuya ở khu dân cư, có thấy ai nhắc nhở?…

Hà Nội có mức tăng dân số

cơ học rất cao. Những khu công nghiệp, khu đô thị mới hình thành nhanh chóng, nhiều khi dựa trên quy hoạch nửa vời, thiên về lợi ích kinh tế và có xu hướng coi nhẹ vấn đề môi trường sinh thái nhân văn. Sân chơi thiếu, sản phẩm văn hóa giải trí nhiều "sạn", thiết chế văn hóa cơ bản ở cấp cơ sở nhiều mà không tinh, "vỏ" được coi trọng hơn "lõi", sự tiện dụng và tính thiết thực còn là câu hỏi lớn. Nhiều vấn đề kinh tế - xã hội không được giải quyết triệt để hoặc được xử lý một cách tùy tiện, cùng tính chất nhưng có khi phạt người này mà lơ người kia, khó với người này mà dễ với người khác. Việc tuyên truyền định hướng hành vi còn có biểu hiện kỳ cuộc và cơ bản là nội dung tuyên truyền còn chung chung, nặng về kêu gọi, không đủ sức dẫn dắt… Nhiều nguyên nhân, mỗi thứ một tý khiến cho văn hóa ứng xử của cá nhân với cộng đồng, giữa người với người ngày càng có nhiều cảnh trớ trêu.

Văn hóa hình thành và được bồi đắp trong điều kiện kinh tế - xã hội cụ thể. Văn hóa ứng xử thanh lịch, văn minh cũng cần có điều kiện cụ thể để định hình, dần ổn định ở số đông. Khi những điều kiện cần và đủ còn chưa được bảo đảm thì tất yếu còn nhiều hành vi phản văn hóa. Quan điểm ấy không chỉ giúp nhìn nhận nguyên nhân, mà còn gợi mở nét đại cương về giải pháp xây dựng người Hà Nội theo chuẩn hiện đại.