Ai là người quay bộ phim Ngày Độc lập 2 - 9 - 1945?

60 năm trước đây, người Hà Nội khi đó nào ai có thể quên cái không khí hào hùng của cách mạng tháng Tám. Rồi 2-9, ngày Độc lập. Những đoàn người kéo về Quảng trường Ba Đình mừng ngày lập nước, mừng Bác Hồ. Những bước chân rầm rập, những nắm tay vung cao hát vang bài Diệt phát xít, rồi lời tuyên thệ Độc lập của quốc dân vang động quảng trường.

Nhưng còn biết bao người không được chứng kiến những giờ phút có một không hai này của lịch sử nước nhà. Kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Tại chiến khu Việt Bắc, điện ảnh cách mạng ra đời với những phương tiện nghèo nàn. Những đêm đông lạnh, anh em điện ảnh ngồi sưởi bên bếp lửa nhà sàn, lại nhớ về Hà Nội, nhớ tới cái không khí rạo rực của ngày cách mạng, bàn với nhau cách dựng lại quang cảnh ngày 2-9 để đưa vào phim. Ai cũng xuýt xoa, giá khi đó có một máy quay phim nhỉ, quay lấy một số phim thôi...

Nhưng rồi niềm mong mỏi đó lại tự đến, nào ai có thể ngờ. Đó là vào dịp đạo diễn Phạm Kỳ Nam sang Pháp để làm phim vào năm 74. Anh đã nhận được những thước phim lịch sử và đã dựng thành bộ phim thời sự ngắn mang tên Ngày Tết Độc lập 2-9-1945. Bộ phim dài chừng 5 phút, nhưng do quay thật về ngày 2-9 đó nên đã gây sự xúc động lớn trong người xem.

Tôi hỏi ông Kỳ Nam:

- Làm sao tìm thấy được những thước phim thần kỳ đến vậy ?

- Tôi cũng không ngờ, đến nay vẫn còn bồi hồi khi nghĩ mình có trong tay những thước phim lịch sử đó.

Năm 1974, tôi sang Pháp làm phim về những ngày Bác Hồ hoạt động cách mạng ở Tây Âu vào những năm 20. Một buổi sáng mùa đông, phòng tôi ở vang hồi chuông điện thoại. Từ ống nghe vang một giọng nói ấm áp:

- Có một người bạn của Việt Nam muốn gặp ông để chuyển một món quà. Xin mời ông tới.

Tôi hy vọng món quà này rất quý cho công việc mà các ông đang làm.

Tôi tới ngay nơi hẹn. Ông chủ nhà tiếp tôi thân mật rồi lấy trong tủ ra hộp phim nhỏ đã phai màu thời gian. Tôi khẽ nậy nắp hộp, bóc lớp giấy chống ẩm, nhẹ tay kéo từng đoạn phim soi lên ô cửa. Tôi bàng hoàng vì hình ảnh phim tuy chưa rõ, nhưng thấy hết sức quen thuộc: Quảng trường Ba Đình, quần chúng mít tinh, với biểu ngữ, cờ sao...

Về nơi làm việc, tôi lau chùi lại máy chiếu để khỏi sót hạt bụi nào làm xước phim. Màn ảnh buồng dựng phim loang loáng bắt hình. Tuy phim quay đã lâu, nhưng do được bảo quản tốt, khí hậu bên Pháp khô lạnh, nên hình ảnh phim vẫn rõ.

Kể tới đó, anh Kỳ Nam trầm ngâm:

- Xem phim bao giờ tôi cũng băn khoăn một điều, ai quay đoạn phim ấy, ai là tác giả. Tại sao, 30 năm sau, đoạn phim đó lại tới tay tôi ? Tôi có hỏi ông chủ nhà đã trao phim cho tôi nhưng ông chỉ nói: - Tôi không biết gì hơn vì không phải là người quay. Chỉ biết những đoạn phim đó có ích cho các ông, và tôi đã trao tận tay ông, vì tôi rất yêu mến nhân dân Việt Nam.

Khi bộ phim Ngày Độc lập 2-9-1945 chiếu, ông Nguyễn Hữu Đang nguyên Trưởng ban Tổ chức ngày lễ Độc lập, đã đi xem và có nói với tôi:

- Xin thú thật dù là trưởng ban Tổ chức nhưng tôi chưa biết đích xác ai là người đã quay bộ phim đó. Tôi chỉ có thể đoán theo hai khả năng, mà cũng chưa dám nghiêng hẳn về phía nào: Một là hiệu Hương Ký quay, hai là phái đoàn Patty quay. Hiện chưa có đủ chứng cứ để khẳng định dứt khoát. Để chuẩn bị cho ngày lễ lớn vào ngày 2-9, khi tôi được trao nhiệm vụ thì còn có 4 ngày (từ 28-8 đến 1-9). Cái gì cũng chưa có, từ người tới vật liệu hầu như bắt đầu bằng số không.

Về phần chụp ảnh, ông Vũ Văn Lai, nhà nhiếp ảnh đã sốt sắng nhận nhiệm vụ liên lạc các bạn đồng nghiệp, mời bằng được hiệu Hương Ký, một hiệu ảnh bậc đàn anh, chẳng những mời chụp ảnh mà còn yêu cầu Hương Ký quay phim là chính. Khi đó ở Hà Nội ngoài hãng Indochine Film (của người Pháp) không hoạt động nữa, Hương Ký là cơ sở kinh doanh nghề ảnh duy nhất có máy quay phim.

Chủ hiệu Hương Ký khi đó trên dưới 60 tuổi nhưng còn linh lợi, có tay nghề vững. Ông nhận lời làm. Từ nhiều năm ông đã là một nhà tư sản bề thế ở thủ đô, sống giàu sang, lại hay tham gia chính trị.

Hai người của Hương Ký, một chụp ảnh, một quay phim, hoạt động trong khu vực mít tinh. Duy đến gần lễ đài thì không được, vì có hai vòng bảo vệ.

Độ một tuần lễ sau Ngày Độc lập không thấy Hương Ký cho biết kết quả quay phim, ông Đang đến hỏi được trả lời là không quay được vì máy trục trặc. Nhưng chỉ ít ngày sau, quân Tàu Tưởng đưa bọn Vũ Hồng Khanh vào Việt Nam thì Hương Ký liền theo Quốc dân đảng. Ông Đang biết Hương Ký không thật lòng, không quay phim, rồi đổ lỗi cho máy.

Thời gian trôi đi. Có người nghĩ đến một bộ phim truyện trong đó dựng lại cảnh Tuyên ngôn Độc lập như thật. Vào quãng năm 75, ông Đang nghe tin cuốn phim tài liệu lịch sử Ngày Độc lập đang được chiếu ở Hà Nội. Ông nghĩ Hương Ký đã quay được nhưng giữ lại và qua mấy đợt bán đi, mua lại, cuốn phim bảo vật lưu lạc phương xa, nay trở về quê hương, nhờ lòng tốt của một người yêu Việt Nam nào đó.

Còn khả năng thứ hai xuất hiện khi ông đọc trên một tờ báo, đoạn hồi ký của tướng Patty nguyên trưởng phái đoàn Mỹ đến Hà Nội dưới danh nghĩa Đồng minh liền sau tổng khởi nghĩa của ta thắng lợi. Patty tường thuật cuộc mít tinh khổng lồ ngày 2-9-1945 tại Quảng trường Ba Đình với những chi tiết chính xác, chứng tỏ ông và một số nhân viên của ông đã chứng kiến buổi lễ, đã đi lại trong khu vực mít tinh, như ông kể lại để “chụp ảnh và quay phim”.

Theo ông Đang phái đoàn Patty, trước đóng ởCôn Minh, đơn vị này ắt được trang bị đầy đủ phương tiện kỹ thuật hiện đại nhất (so với trình độ lúc đó) và có những chuyên gia để thực hiện chụp ảnh và quay phim kín đáo tới mức người bình thường khó biết.

Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua kể từ ngày ghi hình những thước phim ấy. Cứ đến mùa thu tháng tám, trên màn ảnh của chúng ta lại bừng lên những hình ảnh Bác Hồ trên lễ đài, quần chúng tuyên thệ Độc lập, bước chân tuần hành cùng bài Diệt phát xít vang lên... Những hình ảnh về ngày đầu dựng nước ấy, mãi mãi làm lòng người xao động.

HNM