"Yêu con mình, yêu cả con người"

Bà Cả Mọc tên thật là Hoàng Thị Uyên, người làng Kim Lũ, trước kia thuộc xã Đại Kim, huyện Thanh Trì (nay thuộc phường Đại Kim, quận Hoàng Mai). Theo nhà văn hóa Hoàng Đạo Thúy (em bà Cả Mọc), bà Cả Mọc có thể sinh vào năm 1870 (mất năm 1947). Bà là con gái cụ Cử Hoàng Đạo Thành,  từng làm Tri phủ, nhưng sau đó từ quan về quê, rồi tham gia phong trào Duy Tân. Để khơi dậy lòng yêu nước trong nhân dân, cụ đã viết Đại Nam hành nghĩa liệt nữ truyện, Việt sử tân ước toàn biên, Việt sử tứ sự. Khi cụ thân sinh bỏ quan về nhà ở ẩn thì bà cùng với người em gái phụng dưỡng bố, nuôi hai em và hai cháu mồ  côi.

Đến tuổi lấy chồng, bà Cả Mọc nhận lời làm vợ ông Nguyễn Huy Vị, con trai một của cụ tú Nguyễn Đôn, người làng Hạ Đình (nay là phường Hạ Đình, quận Thanh Xuân). Chung sống được mấy năm thì chồng mất, khi hai người chưa có đứa con nào. Không lâu sau, cha chồng cũng qua đời, bà ở vậy để phụng dưỡng mẹ chồng, dù lúc bấy giờ tuổi bà chỉ ở khoảng 20. Nhà chồng không có ruộng nên mờ sáng bà cùng với nhiều người làng đi bán hàng thuê ở phố Hàng Đào. Khi mẹ chồng vào ở trong chùa, bà thuê nhà ở ngõ nhỏ phố Hàng Bạc rồi vay vốn bạn bè, chị em mở một cửa hàng nhỏ bán hàng tơ lụa ở phố Hàng Đào lấy tên là hiệu Nghĩa Lợi. Nhờ buôn bán thật thà, không nói thách nhiều lại sẵn sàng cho chịu nên cửa hàng tơ lụa của bà ngày một đông khách. Ngoài khách mua lẻ, còn có khách các tỉnh lên cất hàng về bán ở các vùng quê.

Tuy nhiên sau nhiều năm buôn bán nhưng vốn liếng của bà vẫn không có là bao vì cứ nghe tin ở đâu có lũ, có người đói là bà không yên lòng. Không đi được thì gửi tiền qua bạn bè nhờ phát hộ. Năm 1923, Nam Định, Thái Bình bị vỡ đê, ruộng vườn, nhà cửa lụt lội nên dân tình đói khổ ăn nằm la liệt trên đường. Xót thương đồng bào, bà lấy tiền nhà ủng hộ, hết tiền, bà đi quyên chị em, bạn hữu và bà con buôn bán rồi nhờ thanh niên đi phát cùng. Gặp một em bé bị bỏ bên đường, bà bế về nuôi và quý như con. Người con nuôi sau này lớn lên đi theo cách mạng, vì tham gia hoạt động bí mật đã bị Pháp bắt. Quan Pháp cho lính đến nhà bà xét hỏi và gây khó dễ suốt mấy tháng liền. Khi các em, các cháu đã trưởng thành và tự lo được cho bản thân; bà cũng đã hoàn thành được tâm nguyện của mẹ chồng là có một ngôi chùa để tụng kinh gõ mõ,  bà rảnh rang hơn và bắt đầu làm được nhiều việc thiện hơn. Công việc buôn bán làm ăn của bà ngày càng phát đạt và bà cũng dần dần tích lũy được tiền bạc. Thấy con cái những người làm thuê, chạy xe tay lang thang trên phố vì không có ai chăm nom và buổi trưa cũng không có cơm ăn nên bà đã vận động chị em buôn bán ở phố  gom lũ trẻ lại, cho ăn bữa trưa để bố mẹ chúng yên tâm kiếm tiền nuôi gia đình. Và bà nhận thấy không chỉ con cái  của những người  làm thuê ở Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Đường... mà rất nhiều nhà có con nhỏ cần chăm sóc, từ đó bà nhen nhóm ý tưởng lập nhà tế sinh. Bà đến gặp ông chủ báo Trung Bắc Tân văn là Nguyễn Văn Vĩnh đặt vấn đề muốn lập Hội Tế Sinh giúp trẻ con nhà nghèo, ông Nguyễn Văn Vĩnh không ngạc nhiên bởi trước đó ông biết bà thường xuyên giúp đỡ người có hoàn cảnh đáng thương nên ông bảo: "Bà đứng ra làm chúng tôi sẽ ủng hộ hết sức". Thế là bà bắt tay vào làm.

Trước tiên bà vận động bạn bè, những người thân thích sau đó bà thuyết phục chị em buôn bán ở Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Bạc... Thấy thiện ý của bà nên nhiều người đã đồng ý tham gia. Bà được bầu làm Hội trưởng, bác sỹ Trần Văn Lai (Thị trưởng Hà Nội sau khi Nhật đảo chính Pháp năm 1945 và làm Phó Chủ tịch Ủy ban hành chính thành phố Hà Nội từ năm 1955-1960) làm Phó hội và Hoàng Đạo Thúy làm Thư ký. Bà Cả Mọc bỏ tiền mua miếng đất hơn 1.000 mét vuông ở ngõ Hàng Đũa (nay là phố Ngô Sỹ Liên) để xây nhà Tế Sinh. Bà nhờ kiến trúc sư Đào Huân thiết kế với yêu cầu nhà Tế Sinh phải có chỗ ăn, chỗ nghỉ và chỗ chơi cho trẻ. Khi đấu thầu xây dựng thì ông Thanh nhà ở Hàng Đẫy trúng thầu. Xây dựng xong ông Thanh chỉ lấy tiền vật liệu mà không lấy một đồng tiền công nào. Tất cả những người khác cũng không ai lấy tiền, coi đó là ủng hộ cho nhà Tế Sinh. Trên cổng ra vào bà cho đắp một khẩu  hiệu "Ấu nhân chi ấu -Yêu con mình, yêu cả con người". Bên trong trại, bà Cả Mọc cũng cho kẻ khẩu hiệu "Tất cả vì trẻ con" trên các bức tường. Hội Tế Sinh trao trại trẻ này cho các Hướng đạo sinh Hà Nội để họ trông nom và dạy dỗ trẻ. Các hướng đạo sinh Ngô Bích San và Phạm Lợi khi đó còn trẻ đã tổ chức lớp mẫu giáo đầu tiên của Hà Nội. Nhà mẫu giáo rộng 150 mét vuông có bàn học, ghế và đồ chơi. Họa sỹ Trịnh Hữu Ngọc đã vẽ hình các tiên nữ, hoa và cỏ cây khiến cho trại trẻ sinh động và gần gũi với  trẻ em.

Nhà Tế Sinh bắt đầu nhận trẻ nhưng nhiều người không hiểu mục đích đã mang trẻ  ốm yếu, trẻ bị bỏ rơi đến, bởi họ nghĩ đó là nơi làm phúc. Nhờ có ông Nguyễn Văn Vĩnh và nhiều nhà báo khác đăng miễn phí liên tục mục đích của nhà Tế Sinh trên nhiều tờ báo nên người ta mới hiểu được hoạt động của lớp mẫu giáo này. Sáng sáng, những người làm thuê, nhà nghèo có con nhỏ  không có người trông đã  mang con đến gửi, chiều họ đón con về. Không chỉ tắm rửa cho trẻ sạch sẽ, Tế Sinh còn nuôi ăn mà  không thu một đồng, nhưng ai có lòng hảo tâm tặng quà hay tiền thì hội nhận. Có người bận theo chủ đi xa nhiều ngày, nhà Tế Sinh nhận trông coi và cho ăn uống đầy đủ mà không lấy một đồng bạc. Nhiều người Pháp ở tòa Đốc lý đến thăm và họ  không ngờ "An Nam"  lại có nhà trẻ đầy tính nhân ái  vì mô hình này ở châu Âu thời điểm đó cũng chỉ có rất ít. Trong cuốn tiểu thuyết "Trúng số độc đắc" của nhà văn Vũ Trọng Phụng xuất bản năm 1938, ông đã kể xúc động về nhà Tế Sinh vì ông thường xuyên đến thăm trại. Vua Bảo Đại lúc đó đọc trên báo biết Hà Nội có nhà Tế Sinh đã ra thăm hội. Hôm đó, bà cử ông bác sỹ Trần Văn Lai  tiếp Bảo Đại còn bà vẫn  ngồi ở cửa hàng bán hàng. Khi Bảo Đại  sai  người đến gọi thì bà mới đến. Ông hỏi han thì  bà bảo đó là việc làm bình thường khiến ông vua vốn ham chơi thán phục. Bảo Đại cũng không ngờ nước Nam lại có một trại trẻ văn minh đến như vậy. Về Huế, ông  ban cho bà "bảng vàng" nhưng bà từ chối không nhận. Ngự tiền văn phòng lúng túng không biết tâu thế nào vì chưa có ai từ chối những thứ vua ban, viên quan ngự tiền nói thế nào  bà cũng  nhất mực không nhận và nhắc đi nhắc lại câu: "Đó là việc làm bình thường". Thế nhưng năm sau, phụ nữ thành phố Vinh (Nghệ An) tặng bà bức hoành "Gia đình theo Phật" thì bà lại nhận. Khoảng năm 1943, bà Cả mua mảnh đất ở Nội Bài (nay thuộc huyện Sóc Sơn) xây dãy nhà để đón các lão ông, lão bà không nơi nương tựa về ở và trong mấy năm bà nuôi khoảng gần 30 cụ. Không chỉ nuôi ăn mà bà còn cho mời bác sỹ từ Hà Nội lên để khám, chữa bệnh. Tháng 3-1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh cho mời bà lên Bắc Bộ phủ  dùng trà và Người khen ngợi những việc bà đã làm khi dân ta còn nhiều người nghèo khổ. Cảm kích trước những lời khen ngợi, bà thưa với Chủ tịch Hồ Chí Minh những  việc  làm đó không có gì to tát so với nhiều người Hà Nội lúc đó đóng góp cho hàng trăm lượng vàng cứu đói. Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, bà đưa các cháu lên đất này và mất ở đó năm 1947.

Cửa hàng tơ lụa xưa (nay là 25 Hàng Đào) vẫn còn và nhà Tế Sinh thời bao cấp là Trạm tiếp vận của ngành đường sắt. Giờ thì phường nào, xã nào trên cả nước cũng có nhà trẻ, nhà mẫu giáo nhưng rất  ít người biết  mô hình này do bà Cả Mọc ở Hà Nội nghĩ ra cách đây tròn 80 năm.