Từ đỉnh cao đến vực sâu

Sinh tại Mátxcơva năm 1963 trong gia đình có bố mẹ đều làm kỹ sư, Khodorkovsky từng là một hình mẫu nhiều thanh niên muốn theo đuổi khi trở thành đảng viên Cộng sản dưới thời Liên Xô cũ ngay trong lúc đang là sinh viên tại Học viện Hóa học Mendeleyev. Không những xuất sắc trong học tập, Khodorkovsky còn sớm biểu hiện là người có đầu óc kinh doanh khi cùng các bạn học điều hành một công ty chuyên nhập khẩu máy tính, hoạt động dưới sự bảo trợ của đoàn thanh niên cộng sản Komsomol.

Năm 1987, bốn năm trước khi Liên Xô sụp đổ, Khodorkovsky, ở độ tuổi hơn 20, Khodorkovsky đã lập ra công ty tài chính sau này trở thành Menatep - một trong những ngân hàng tư nhân đầu tiên thời hậu Liên Xô tại Nga. Menatep nhanh chóng kiếm lợi nhuận khổng lồ trong khu vực kinh doanh tài chính dưới thời kỳ "cải cách" tồn tại rất nhiều kẽ hở luật pháp của cựu Tổng thống Mikhail Gorbachev. Và Khodorkovsky vụt trở thành nhà tài phiệt máu mặt nhất nước Nga.

Lợi nhuận từ Ngân hàng Menatep được Khodorkovsky rót vào các kế hoạch thâu tóm các tài sản rẻ mạt của nhà nước trước làn sóng tư nhân hóa ồ ạt dưới thời cựu Tổng thống Boris Yeltsin. Điển hình trong các thương vụ kiếm tiền dễ như trở bàn tay lúc giao thời của Khodorkovsky là việc ông này và cộng sự thân tín Lebedev mua nhà máy sản xuất phân bón Apatit năm 1994 với giá hời là 283 triệu USD. Trong giai đoạn 1995-1996, Ngân hàng Menatep đã mua lại thêm một "món hời" nữa từ Chính phủ là Công ty Dầu lửa lớn nhất nước Nga YUKOS với mức giá tưởng chừng không thể rẻ hơn - 350 triệu USD. Trong khi trị giá trên thị trường trước đó của tập đoàn này lên tới nhiều tỷ USD.

Dưới sự điều hành của Khodorkovsky, Yukos hồi sinh nhanh chóng và trở thành tập đoàn mang tiêu chuẩn quốc tế, được đánh giá là doanh nghiệp có tính minh bạch bậc nhất nước Nga và có sức hấp dẫn đặc biệt với các nhà đầu tư quốc tế. Năm 2003, Công ty YUKOS đã sáp nhập với Tập đoàn Sibneft để trở thành "con khủng long" dầu lửa lớn thứ tư thế giới.

Con đường xuống dốc của Khodorkovsky bắt đầu từ lúc nhà tài phiệt thể hiện mối "quan tâm" sâu sắc tới chính trị. Nhiều người cho rằng, Khodorkovsky đã rót rất nhiều tiền để mua chuộc nghị sĩ của các đảng phái đối lập trong Quốc hội với ý đồ tạo dựng một Duma mới. Điều mà Chủ tập đoàn Yukos gọi là "thay đổi tương quan giữa các Đảng phái" còn bao gồm cả việc không cho phép Tổng thống và Thủ tướng bổ nhiệm Chính phủ mới.

Cuối cùng, điều mà giới quan sát tiên liệu cũng đã tới. Sau khi Lebedev bị bắt vì tội lừa đảo vào tháng 7-2003, Cơ quan điều tra Nga sau đó nhanh chóng thu thập đủ chứng cớ để buộc tội Khodorkovsky trốn thuế với số tiền khổng lồ. Do không thể thanh toán khoản nợ này, tập đoàn dầu khí hàng đầu nước Nga đã tuyên bố phá sản năm 2006 và cái tên Yukos đã biến mất hoàn toàn về mặt pháp lý từ cuối năm 2007, đưa sự nghiệp của tỷ phú giàu nhất nước Nga về con số 0.