Then chốt của văn hóa là ở chữ “cho”

Quên nhiều chuyện khác để viết
Giáo sư  Phan Ngọc là con của quan Thượng thư Phan Võ, người làng Hợp Thành, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An. Sau khi tốt nghiệp Đại học Sư phạm Hà Nội, ông về giảng dạy môn tiếng Anh tại Trường cấp 3 (nay là PTTH) Phan Đăng Lưu ở quê nhà, rồi làm Hiệu trưởng của trường. Sau này, ông chuyển ra Hà Nội dạy tại Đại học Tổng hợp (nay là ĐH KHXH&NV). Là tổ trưởng đầu tiên bộ môn Ngôn ngữ thuộc Khoa Ngữ văn của trường, ông có nhiều công lao trong việc dịch các tài liệu giảng dạy và xây dựng giáo trình ngôn ngữ cho bộ môn này từ những ngày đầu.

Cuộc đời ông trải qua không ít sóng gió, nhất là án kỷ luật liên quan đến vụ "Nhân văn giai phẩm". Từ một giảng viên, ông trở thành người phục vụ, làm lao công trong nhà trường. Trong tình huống dễ nản lòng và nảy sinh tiêu cực, ông vẫn miệt mài dịch các tài liệu về ngôn ngữ để phục vụ cho việc giảng dạy và âm thầm dịch sách. Nhớ lại ngày đó, ông cười vui mà rằng: "Sao lúc đó mình liều thế!". Rồi ông thủng thẳng: "Không liều cũng không được. Vợ, con trông cả vào mấy đồng lương. Lương thì eo hẹp, phải dịch sách để kiếm cơm. Không cần mẫn lao động bằng chất xám của mình thì sẽ... chết". Làm lao công nhưng ông vẫn muốn trở thành người có ích, vẫn không ngừng sáng tạo.

Giáo sư cho rằng, người thành đạt thường trải qua thất bại. Để thực hiện được kế hoạch đặt ra thì phải đi con đường khác người khác, nên dễ bị đả phá. "Người mình thất bại một lần là nản. Thất bại có lỗi của mình nhưng nó là một cơ hội, một bài học cho mình. Cái dở của người Việt Nam là thích làm người yên ổn, luôn thành công, không va vấp gì cả. Đó là lối sống, là tư tưởng của nhà Nho. Cái lợi là quan trọng nhưng không nên coi đó là tất cả. Muốn giàu có mà không muốn mất cái gì cả là điều không tưởng", ông chia sẻ. 

Phan Ngọc quả là tấm gương về tinh thần vượt khó, chịu đựng gian khổ. Nếp làm việc 16 giờ/ngày được hình thành từ hồi đi học, đến nay, ngoài 80 tuổi, ông vẫn giữ "phong độ" như vậy. Từ ngày nghỉ hưu, ông vẫn viết sách, rồi dịch sách đều đặn. Ông tâm sự, để làm khoa học, phải đặt ra mục tiêu để phấn đấu trên cơ sở biết lượng sức mình. "Làm những việc nhỏ, những mục tiêu ngắn hạn mà thành công thì việc lớn cũng thành công, mục tiêu dài hạn cũng đạt được. Nhưng để làm được việc, cần tránh những chuyện ồn ào. Như tôi, lao vào viết thì phải quên nhiều chuyện khác. Mình cũng muốn ăn nhậu, muốn chơi sao làm việc được. Cái gì cũng muốn thì làm sao thành công. Phải biết hy sinh chứ!", ông cười.

Vợ chồng giáo sư chuyển nhà từ Khu tập thể Thành Công về Khu đô thị Mỹ Đình đã mấy năm nay. Căn hộ ở tầng 6, gồm 4 phòng khang trang, rộng rãi với tổng diện tích 180m2 khiến tôi nhớ cái thời gia đình ông sống ở phố Bùi Thị Xuân (Hà Nội). Nhà đông người, phòng chật hẹp, bàn làm việc của ông kê ép vào tường và ông phải ngồi ở một đầu bàn để viết, từng chồng sách bày la liệt trên bàn… Bộ "Sử ký Tư Mã Thiên" do ông dịch đã ra đời trong hoàn cảnh như vậy.

Làm nghiên cứu phải xuất phát từ cái tâm
Giáo sư Phan Ngọc đã công bố nhiều đầu sách về văn hóa: Văn hóa Việt Nam và cách tiếp cận mới (1994), Bản sắc văn hóa Việt Nam (1998), Một cách tiếp cận văn hóa Việt Nam (2000), Một nhận thức về văn hóa Việt Nam (2005)... Ông thường tìm con đường riêng để tiếp cận các vấn đề văn hóa, xã hội... xuất phát từ việc nghiên cứu cái bất biến của vấn đề để từ đó giải thích những thay đổi và chuyển động của sự vật và hiện tượng. Tuy nhiên, những cuốn sách của ông thường gây nên dư luận khen, chê trái chiều.

Không chỉ viết sách và nghiên cứu văn hóa, ông từng được mời giảng dạy và thỉnh giảng tại nhiều trường đại học ở nước ngoài. Có lần, chương trình giảng dạy và trò chuyện về văn hóa Việt Nam 16 buổi ở nhiều trường tại Pháp mà vẫn chưa hết đề tài để nói. Cách đây mấy năm, một trường đại học ở Hồng Công mời ông đến nói chuyện về Khổng Tử. Các buổi thuyết trình thu hút rất đông người đến nghe. Không ít nhà nghiên cứu về Khổng Tử từ đại lục có mặt. Sau buổi thuyết trình, một giáo sư từ một trường đại học của Trung Quốc đến bắt tay ông: "Bây giờ tôi mới thật hiểu về Khổng Tử. Xin cảm ơn ông nhiều lắm". Trường đại học này mời ông ở lại nghiên cứu và giảng dạy với mức lương hậu hĩnh nhưng ông từ chối dù đã nghỉ hưu. Một trường đại học ở Thái Lan cũng đã mời ông sang dạy suốt nửa năm trời. Lãnh đạo trường ngỏ ý mời ông ở lại tiếp tục công việc nhưng cả ông và bà đều quyết định về nước.

Nghe bà vui chuyện, ông vừa thả khói thuốc vừa nói: "Nghệ thuật không chỉ ở cái tài mà còn xuất phát từ cái tâm. Muốn làm nghệ thuật, làm khoa học thì phải thanh thản, thấy con đường mình đi là đúng, là phù hợp với lợi ích dân tộc. Bởi, then chốt của văn hóa là ở chữ "cho"".