Ngộ độc chì làm suy giảm chỉ số thông minh ở trẻ em

Ngộ độc chì là một bệnh nguy hiểm mà trẻ em có thể mắc phải do môi trường bị nhiễm chì. Tiếp xúc với chì có thể gây tổn thương não nghiêm trọng, làm giảm trí thông minh, chậm phát triển trí tuệ, mất khả năng học tập, thậm chí xảy ra co giật, hôn mê và tử vong ở trẻ em.

Tại Việt Nam, bệnh lý này chưa được quan tâm. Do vậy, trong thực tế bệnh không được chú ý phát hiện và phòng ngừa sớm. Điều này làm bệnh diễn tiến kéo dài, nặng hơn, đã có trẻ bị tái phát vì không được cách ly môi trường gây nhiễm. Hơn nữa, lâu ngày, những trẻ khác chung quanh cũng bị mắc bệnh.

Ngộ độc chì gây viêm não tái đi tái lại ở trẻ em

Bé Trần Thị Huỳnh T. 4 tuổi, ở Nha Trang. Hai tháng trước khi nhập Bệnh viện Nhi đồng 1 (TP Hồ Chí Minh), bé đã bị sốt, co giật nhiều cơn trong ngày, kèm ói nhiều làm bé không ăn uống được. Người nhà đưa vào bệnh viện huyện điều trị 1 tháng với chẩn đoán viêm não tái phát. Khi về nhà mặc dù không còn sốt, không ói, nhưng bé chuyển sang tình trạng yếu tay chân, không đi đứng được. Bé li bì, ăn uống kém nên được người nhà đưa thẳng đến bệnh viện Nhi đồng 1.

Tiền căn, ngay từ lúc 2 tuổi, bé đã từng bị ói mửa kèm theo co giật và cũng đã được điều trị tại bệnh viện địa phương với chẩn đoán viêm não.

Khi nhập viện, bé trong tình trạng hôn mê, suy dinh dưỡng, thỉnh thoảng lại co giật nhẹ tay chân. Ngoài thể trạng gầy yếu xanh xao bé còn có tình trạng chậm phát triển tâm thần. Do khai thác được bệnh sử gia đình làm bình ắc quy nên sau khi đã loại trừ các nguyên nhân nhiễm trùng, bé được cho làm xét nghiệm tầm soát chì trong nước tiểu, lượng DALA đo được là 47 mg%. X quang xương dài, phát hiện có tình trạng lắng đọng chì ở đầu xương. Xét nghiệm máu cũng phát hiện có tình trạng thiếu máu. Với những kết quả này, bé được xác định viêm não do ngộ độc chì nên được điều trị ngay với thuốc đặc trị. Sau 17 ngày, bé hết co giật, tỉnh táo lại, bắt đầu nói được, ăn uống được, nhưng còn yếu tay chân. Bé được cho xuất viện và hẹn tái khám. Sau 1 tháng bé đã đi đứng được. Thời gian này, các xét nghiệm tầm soát nhiễm chì cũng được thực hiện cho những trẻ khác trong gia đình bé. Kết quả: 1 trong 2 anh của bé cũng bị ngộ độc chì với triệu chứng suy dinh dưỡng, đau bụng thường xuyên, có biến chứng chậm phát triển tâm thần.

Đây là một trường hợp ngộ độc chì điển hình ở trẻ em, đã gây nhiều lúng túng cho các bậc phụ huynh và cả thầy thuốc. Trường hợp này có biến chứng viêm não tái đi tái lại với di chứng thần kinh, tinh thần và những trẻ khác trong gia đình cũng bị bệnh.

Nguy cơ ngộ độc chì từ môi trường ô nhiễm

Môi trường, không khí ô nhiễm chì là nguyên nhân chính gây bệnh ở trẻ em. Trẻ em có thể bị ngộ độc chì qua ba đường: Hít phải bụi chì, hơi chì trong chất đốt có chì, trong khu vực không khí bị ô nhiễm; ăn uống phải thức ăn có chì uống nước chứa trong ống dẫn, ấm nấu bằng chì hoặc bò lết dưới nền nhà, tay chân lấm bụi chì cho vào miệng, ăn phấn mầu, mảnh sơn chì; ngậm đồ chơi bằng kim loại, bút chì. Ngoài ra, trẻ sơ sinh cũng có thể mắc bệnh ngộ độc chì do mẹ bị nhiễm chì lúc mang thai.

Nhiễm chì làm trẻ suy giảm chỉ số thông minh

Ở trẻ em, chỉ cần sau một thời gian bị nhiễm chì ở nồng độ chì trong máu là 6mg/dl, quá trình chuyển hóa của tế bào não sẽ bị cản trở dẫn đến gián đoạn dẫn truyền thông tin giữa tế bào thần kinh và các tế bào khác. Đây là quá trình cần thiết cho việc học, nhớ và tư duy. Kết quả não trẻ vẫn phát triển nhưng ở mức thấp, không đạt mức chuẩn về chỉ số thông minh, gây khó khăn cho trẻ trong học tập, tư duy.

Tuy nhiên những biểu hiện này không xuất hiện ngay khi lúc nhỏ mà tạo tiền đề cho giai đoạn trưởng thành sau này. Các điều tra cho thấy có sự tương quan nghịch giữa sự tăng nồng độ chì trong máu và suy giảm chỉ số thông minh (IQ) của trẻ. Cứ tăng 10mg/dl chì trong máu sẽ làm giảm IQ 5 điểm.

Trẻ em dễ bị ngộ độc chì

Ngộ độc chì xảy ra ở trẻ em tuổi nhỏ hơn 5 tuổi, nhiều nhất ở nhóm dưới 2 tuổi, vào mùa hè nhiều hơn những mùa khác.

Tùy độ tuổi có mức hấp thu chì khác nhau. Trẻ em dễ bị ngộ độc chì hơn người lớn vì có khả năng hấp thu và nhạy cảm với chì cao hơn. Sau khi vào cơ thể, ở người lớn trên 94% lượng chì toàn cơ thể được tích tụ trong xương. Ở trẻ em do xương kém đậm đặc nên chỉ khoảng 64% tổng lượng chì được dự trữ trong xương, hậu quả để lại một lượng cao đáng kể chì trong máu, não và thận. Chính thành phần này tạo nên tác dụng độc của chì trên cơ thể: Đầu tiên chì gây rối loạn tiêu hóa, nôn, tiêu chảy; trẻ biếng ăn, hay đau bụng từng cơn dữ dội, kéo dài từ vài giờ đến vài ngày. Trên hệ tạo máu, chì làm giảm lượng hồng cầu, có biểu hiện da xanh xao, trẻ hay mệt do thiếu máu. Trên thận, chì làm giảm máu đến thận, hậu quả gây tiểu đạm, tiểu máu và suy thận.

Nồng độ chì cao trong cơ thể gây phù não và phá hủy tế bào não. Biểu hiện lúc đầu trẻ kích thích, diễn tiến đến co giật, đi vào hôn mê và tử vong. Trẻ sống sót có di chứng thần kinh không hồi phục. Ở nồng độ chì 50mg% kéo dài hơn ba tuần sẽ có tình trạng lắng đọng chì ở vùng sụn tăng trường ở các đầu xương dài và bìa xương dẹp làm ngưng sự phát triển của xương; hoặc tạo nên đường viền đen ở chân răng. Thời gian bán hủy để thải chì ra khỏi thận là 7 năm, trong xương là 32 năm. Điều này giải thích nguyên nhân tác hại của chì kéo dài và ngộ độc chì ở trẻ em có khuynh hướng tái phát.

Thầy thuốc dựa vào bệnh sử có tiếp xúc với chì trước đó, khám lâm sàng cẩn thận, tìm các triệu chứng kích thích, đau bụng và quan trọng là cần các xét nghiệm hỗ trợ. Tình trạng ngộ độc chì được xác định dựa trên các xét nghiệm đo nồng độ chì trong máu và nước tiểu lượng DALA trong nước tiểu, protoporphyrin trong hồng cầu, chụp X-quang xương dài đánh giá thời gian và cường độ tiếp xúc với chì. Hàm lượng sắt, ảnh hưởng chức năng thận cũng góp phần chẩn đoán tác động của chì trên các cơ quan gây độc.

Điều trị đặc trị

Đa số các trường hợp ngộ độc chì thường nhập viện muộn khi đã có dấu hiện thần kinh, do đó phải nhanh chóng giảm lượng chì trong máu và các phủ tạng bằng cách đồng thời thực hiện ba biện pháp: Cách ly trẻ khỏi môi trường gây độc; tăng thải chì theo nước tiểu. Bên cạnh đó, chế độ ăn cũng là một biện pháp áp dụng trong tất cả các giai đoạn nhiễm chì, giúp cho điều trị có kết quả mong muốn.

Những trường hợp viêm não phải điều trị cấp cứu bằng thuốc đặc trị là BAL, EDTA qua đường tĩnh mạch trong 5 ngày để loại chì ra khỏi não. Những thuốc D.penicinamine và DMSA qua đường uống nhằm thải chì qua thận. Dùng thêm calcium và vitamin D để làm tăng lắng đọng chì trong xương. Song song với việc làm giám lượng chì trong máu, liệu pháp làm giảm triệu chứng như tiêm glueonat calcium để giảm đau bụng, thuốc an thần khi trẻ bị co giật, cho thở oxy nếu có rối loạn nhịp thở. Bên cạnh đó, thay đổi chế độ ăn nhằm bổ sung thêm các chất sắt và kẽm để ngăn chặn tình trạng hấp thu chì. Sau giai đoạn cấp, trẻ vẫn phải tiếp tục điều trị cùng chế độ dinh dưỡng thích hợp, tái khám phát hiện di chứng thần kinh, tinh thần và tránh tái phát.

Biện pháp phòng ngừa

Ngộ độc chì hoàn toàn có thể phòng ngừa được bằng những biện pháp sau:

- Hạn chế chì trong môi trường: Các cơ sở làm bình ắc-quy nên cách xa nhà dân và có xử lý ô nhiễm. Không sử dụng xăng pha chì cho động cơ xe để tránh gây ô nhiễm không khí. Thay ống nước chì. Xử lý môi trường và nước thải ô nhiễm chì của các nhà máy.

- Loại bỏ nguy cơ nhiễm chì trong nhà: không cho trẻ lại gần chỗ có bụi sơn hoặc các mảnh vụn sơn chì. Vệ sinh nhà cửa sạch, chọn nơi chơi của trẻ sạch sẽ, không bụi đất. Chọn đồ chơi an toàn và thích hợp, nhất là đồ chơi cho trẻ ở độ tuổi mọc răng. Cha mẹ làm nghề tiếp xúc chì như làm và sửa chữa bình ắc-quy, sơn sửa xe, sản xuất sơn pha chì, làm men sứ phải giặt riêng quần áo làm việc không được mang về nhà.

- Tăng sức đề kháng cho trẻ bằng chế độ ăn đầy đủ giàu chất sắt và calcium vừa chống suy dinh dưỡng, lại giúp ngăn ngừa hấp thu chì.

- Khi nghi ngờ trẻ bị nhiễm chì, nên đưa trẻ khám bệnh để được xét nghiệm và điều trị kịp thời. Những trung tâm y tế, bệnh viện tuyến trước cần được củng cố kỹ năng chuyên môn, phát hiện sớm ngộ độc chì trẻ em và thân nhân trẻ bệnh, chuyển viện chuyên khoa để được điều trị thuốc đặc trị sớm và theo dõi thích hợp.

Bác sĩ Nguyễn Thị Kim Thoa
(Bệnh viện Nhi đồng 1 TP Hồ Chí Minh)

Sức khỏe và đời sống