Chính quyền cấp xã: Biến áp lực, khó khăn thành động lực phát triển

Với mô hình chính quyền địa phương hai cấp gồm tỉnh và xã được thiết lập, đặt cấp xã vào một vị thế hoàn toàn mới, vừa là thách thức khổng lồ, vừa là cơ hội lịch sử.

Nhận diện thách thức và cơ hội

Chính quyền cấp xã, vốn là cấp cơ sở gần dân nhất, nay phải gánh vác một khối lượng trách nhiệm khổng lồ, ước tính lên tới hai phần ba nhiệm vụ của cấp huyện chuyển về, trong khi bộ máy và biên chế lại được tinh gọn theo chủ trương chung. Bài toán quản trị chưa từng có tiền lệ được đặt ra: "Ít người, nhiều việc, áp lực cao" đang trở thành hiện thực cận kề tại hàng ngàn đơn vị cấp xã trên cả nước.

Trong bối cảnh đó, câu hỏi chiến lược không chỉ dừng lại ở "Làm thế nào để chính quyền cấp xã vượt qua khó khăn?". Một câu hỏi mang tầm vóc lớn hơn cần được đặt ra: Làm thế nào để biến áp lực này thành một "cú hích" không thể đảo ngược, một động lực mạnh mẽ nhất để buộc toàn bộ hệ thống phải chuyển đổi số và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) một cách thực chất, hiện đại hóa toàn diện từ gốc rễ - điều mà nhiều năm qua chúng ta mới chỉ làm được ở bề nổi?

Việc chuyển giao khoảng hai phần ba nhiệm vụ của cấp huyện, cùng với việc sáp nhập địa giới khiến một xã mới phải quản lý quy mô dân số và địa bàn lớn hơn nhiều lần. Điều này tiềm ẩn một cuộc khủng hoảng ngầm về chất lượng dịch vụ công. Khi một đội ngũ nhân sự không đổi hoặc thậm chí giảm đi phải gánh vác khối lượng công việc tăng vọt, tình trạng căng thẳng và kiệt sức là khó tránh khỏi, tất yếu sẽ dẫn đến sai sót, kéo dài thời gian giải quyết thủ tục, làm suy giảm lòng tin của người dân.

Đội ngũ cán bộ cấp xã hiện tại có thể mạnh về kinh nghiệm thực tiễn nhưng lại đối mặt với một khoảng trống lớn về các kỹ năng quản trị hiện đại. Thực tế cho thấy sự thiếu hụt nhân lực chuyên môn, đặc biệt là về công nghệ thông tin và pháp lý tại cấp cơ sở. Khoảng trống này không chỉ là về kỹ năng sử dụng máy tính, mà sâu xa hơn là tư duy hệ thống, năng lực phân tích chính sách và đặc biệt là năng lực khai thác dữ liệu để ra quyết định.

Sự biến mất của các phòng, ban chuyên môn cấp huyện tạo ra nguy cơ "tê liệt chính sách" ở cấp cơ sở. Trước đây, các chuyên viên cấp huyện là điểm tựa chuyên môn cho cấp xã. Khi điểm tựa này không còn, cán bộ xã sẽ phải đối mặt với những quyết sách phức tạp mà không có đủ chuyên môn, dẫn đến tình trạng trì hoãn hoặc ra quyết định thiếu đột phá. Hơn nữa, hạ tầng công nghệ tại nhiều xã vẫn manh mún, chắp vá, thiếu đồng bộ, tiềm ẩn nguy cơ "đứt gãy thông tin" và tê liệt công vụ trong giai đoạn chuyển tiếp.

Tuy nhiên, từ thực tế có thể thấy, mô hình mới trao cho cấp xã quyền tự chủ và sự linh hoạt cao hơn bao giờ hết, thực hiện triệt để nguyên tắc "địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm". Đây là cơ hội để các nhà lãnh đạo cấp xã thực sự trở thành những "CEO" của địa phương mình, ra quyết định nhanh chóng để giải quyết các vấn đề sát sườn của người dân và doanh nghiệp.

Áp lực công việc khổng lồ chính là động lực mạnh mẽ nhất để buộc chính quyền phải ứng dụng công nghệ một cách thực chất. Nhiều chuyên gia đã khẳng định rằng cuộc cải cách hành chính này chỉ có thể thành công nếu gắn liền với chuyển đổi số. Trước đây, chuyển đổi số có thể bị xem là một phong trào, giờ đây trở thành điều kiện sinh tồn. Không có công nghệ, bộ máy mới sẽ không thể vận hành.

Việc loại bỏ cấp hành chính trung gian giúp rút ngắn đáng kể khoảng cách giữa chính quyền và người dân. Cấp xã sẽ trở thành điểm tiếp xúc duy nhất và toàn diện cho gần như mọi vấn đề của người dân. Đây là cơ hội vàng để xây dựng một mô hình chính quyền nhanh nhạy, thấu hiểu và phản ứng kịp thời với nhu cầu của cộng đồng, củng cố lòng tin và biến người dân thành đối tác trong quá trình quản trị.

Giải pháp chiến lược và đột phá

Thực tế cho thấy, cần một cuộc cách mạng trong tư duy, chuyển từ "tin học hóa" sang "số hóa thực sự". Điều này có nghĩa là phải thiết kế lại toàn bộ quy trình làm việc để dữ liệu được nhập một lần duy nhất và luân chuyển tự động. Ứng dụng công nghệ tự động hóa quy trình bằng robot cho các tác vụ lặp đi lặp lại như tạo báo cáo, gửi thông báo tự động cho công dân.

Mô hình "văn phòng điện tử" phải trở thành "hệ điều hành" của chính quyền cấp xã mới. Một nền tảng duy nhất cần tích hợp mọi hoạt động: Quản lý văn bản, lịch công tác, giao việc, theo dõi tiến độ và báo cáo, đồng thời phải đảm bảo liên thông không chỉ trong nội bộ xã mà còn kết nối thông suốt với hệ thống của tỉnh và các cơ quan ngành dọc.

Chính quyền cấp xã mới phải tận dụng tối đa sức mạnh của các cơ sở dữ liệu quốc gia, đặc biệt là cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư. Thay vì ra quyết định dựa trên kinh nghiệm, lãnh đạo xã có thể sử dụng phân tích dữ liệu do AI hỗ trợ để trả lời các câu hỏi quản lý cụ thể: Phân bổ chỉ tiêu tuyển sinh mầm non như thế nào dựa trên bản đồ phân bố dân cư? Khu vực nào có nguy cơ ngập úng cao nhất cần ưu tiên đầu tư dựa trên dữ liệu lịch sử?...

Bên cạnh đó, cần triển khai ngay các chương trình đào tạo, bồi dưỡng thực chất, gắn liền với công việc hằng ngày. Nên tổ chức các khóa đào tạo cấp tốc, tập trung cao trong 3 đến 6 tháng cho toàn bộ đội ngũ cán bộ, tập trung vào kỹ năng quản lý quy trình số, phân tích dữ liệu cơ bản và kỹ năng giao tiếp trên không gian mạng.

Để giải quyết căn cơ bài toán thiếu hụt nhân lực công nghệ thông tin chất lượng cao, cần có cơ chế đột phá để thu hút nhân tài. Dựa trên khung chính sách quốc gia như Nghị định số 179/2024/NĐ-CP, các tỉnh cần xây dựng đề án đặc thù để tuyển dụng các chuyên gia trẻ giỏi về công nghệ, dữ liệu về làm việc tại cấp xã với cơ chế "vượt khung": Mức lương cạnh tranh, lộ trình phát triển rõ ràng và hỗ trợ nhà công vụ.

Dựa trên các mô hình đã manh nha tại một số địa phương như Đà Nẵng hay xã Thanh Oai (Hà Nội), cần xây dựng một kiến trúc nền tảng tích hợp dùng chung cho cấp xã, bao gồm các module chính: Cổng dịch vụ công hợp nhất, ứng dụng tương tác công dân (phản ánh hiện trường, góp ý), hệ thống quản lý đô thị/nông thôn số, và bảng điều khiển cho lãnh đạo.

Tại cấp xã, hai ứng dụng AI có thể tạo ra tác động ngay lập tức, đó là trợ lý ảo hướng dẫn dịch vụ công trả lời 24/7 các câu hỏi thường gặp, giúp giảm tải cho bộ phận một cửa và AI phân loại văn bản tự động đọc, phân loại văn bản đến và đề xuất chuyển cho cán bộ phụ trách phù hợp.

Tận dụng sự phổ biến của mạng xã hội, mỗi xã cần xây dựng và duy trì các kênh tương tác chính thức. Thống kê đến cuối năm 2023 cho thấy đã có hơn 15.000 tài khoản Zalo Official Account của các cơ quan nhà nước, tạo ra 1,6 tỷ lượt tương tác với người dân. Đây là một kênh hiệu quả để đối thoại, tiếp nhận phản ánh và phổ biến chính sách.

Phát huy các mô hình cộng đồng và hợp tác công - tư như mô hình "Tổ công nghệ số cộng đồng". Bên cạnh đó, thay vì chỉ dựa vào ngân sách nhà nước, chính quyền xã có thể hợp tác với các doanh nghiệp viễn thông, công nghệ để triển khai các dịch vụ như wifi công cộng miễn phí tại các nhà văn hóa, điểm sinh hoạt chung, hoặc xã hội hóa hệ thống camera an ninh. Mô hình này giúp huy động nguồn lực xã hội, giảm gánh nặng cho ngân sách và đẩy nhanh quá trình hiện đại hóa hạ tầng cơ sở.

Cuộc cải cách hành chính từ ngày 1-7-2025 đặt chính quyền cấp xã trước những thách thức chưa từng có. Tuy nhiên, thông qua một lộ trình chuyển đổi toàn diện dựa trên bốn trụ cột chiến lược - tái cấu trúc quy trình, lấy con người làm trung tâm, coi công nghệ là đòn bẩy và xây dựng hệ sinh thái quản trị mở - những thách thức hiện nay hoàn toàn có thể được hóa giải.

Đây không chỉ là một bài toán về quản lý, mà là một cơ hội "ngàn năm có một" để phá vỡ những rào cản cố hữu, buộc toàn bộ hệ thống phải chuyển mình. Áp lực khổng lồ chính là chất xúc tác cần thiết để hiện đại hóa nền hành chính công từ chính cấp cơ sở - nơi gần dân nhất và quan trọng nhất. Tầm nhìn về một chính quyền cấp xã tương lai đang dần định hình: Không còn là một bộ máy hành chính cồng kềnh, mà là một tổ chức tinh gọn về nhân sự, thông minh trong vận hành nhờ công nghệ và dữ liệu, minh bạch trong mọi hoạt động và thực sự phụng sự, kiến tạo sự phát triển và mang lại hạnh phúc cho người dân.