Nghiên cứu khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo:Cần phát triển theo chuẩn quốc tế

Các nhà khoa học, các tổ chức nghiên cứu được đổi mới, sáng tạo và ứng dụng công nghệ mới. Để có thể làm được điều này, việc đổi mới hoạt động nghiên cứu khoa học và công nghệ theo thông lệ, chuẩn mực quốc tế được xem là nhiệm vụ cần thực hiện đầu tiên.

Cơ chế đặc biệt tạo đột phá

Hoạt động khoa học và công nghệ ở nước ta hiện có hai vướng mắc chính, khiến các đề tài (dù được nghiệm thu xuất sắc) vẫn khó chuyển giao thương mại hóa. Đó là quyền sở hữu và định giá kết quả nghiên cứu.

Luật Quản lý sử dụng tài sản công quy định, kết quả nghiên cứu sử dụng ngân sách nhà nước thuộc sở hữu của Nhà nước. Đặc biệt, Nghị định số 70/2018/NĐ-CP quy định việc quản lý, sử dụng tài sản được hình thành thông qua thực hiện nhiệm vụ khoa học sử dụng vốn nhà nước đã khiến công nghệ gần như "chôn chân", không đến được với doanh nghiệp. Theo nghị định này, kết quả của nhiệm vụ khoa học và công nghệ được ngân sách hỗ trợ trên 30% thuộc quyền sở hữu của Nhà nước và người chủ trì thực hiện không được phép tự chuyển giao cho doanh nghiệp. Nếu muốn tuân thủ quy định của Nhà nước để “mua đứt” công nghệ cũng rất phức tạp, vì khó định giá được sản phẩm trí tuệ.

Tiến sĩ Nguyễn Quân, nguyên Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ cho biết, theo thông lệ quốc tế, ở các nước phát triển, dù là Nhà nước cấp kinh phí cho nghiên cứu nhưng khi nghiệm thu, đánh giá xong thì mặc nhiên kết quả đó là sở hữu của nhà khoa học. Nhà khoa học được toàn quyền sử dụng kết quả nghiên cứu của mình khi chuyển nhượng cho doanh nghiệp hay góp vốn vào doanh nghiệp, bao gồm cả việc định giá kết quả nghiên cứu. Khi đó, Nhà nước gián tiếp thu hồi vốn đầu tư thông qua mức tăng trưởng thuế của doanh nghiệp; còn nhà khoa học có thể sống được bằng tài sản trí tuệ của mình và chủ động tái đầu tư cho hoạt động nghiên cứu.

Thông lệ quốc tế cũng áp dụng triệt để quy chế khoán chi theo Quỹ giúp nhà khoa học hoàn toàn có thể mua sắm trang thiết bị phục vụ đề tài, tuyển người và thuê chuyên gia để phục vụ, nâng cao hiệu quả nghiên cứu chứ không theo quy tắc quản lý ngân sách. Việc ràng buộc quá nhiều vào các thủ tục hành chính khi triển khai nghiên cứu đã khiến các nhà khoa học giảm động lực sáng tạo.

Tiến sĩ Nguyễn Quân cho biết, năm 2008, Bộ Khoa học và Công nghệ đã thí điểm cơ chế quỹ khoa học và công nghệ đang được các quốc gia phát triển áp dụng. Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ quốc gia (NAFOSTED) ra đời được nhận xét là “cú hích” mạnh cho hoạt động khoa học Việt Nam vốn trì trệ trong thời gian dài của thời bao cấp. Với cơ chế tài chính thông thoáng, minh bạch, khoán chi đến sản phẩm cuối cùng là các công bố quốc tế chất lượng cao, được đánh giá khách quan, NAFOSTED đã tập hợp được các chuyên gia xuất sắc nhất theo chuẩn mực quốc tế, trong đó có các tiến sĩ trẻ mới đào tạo ở nước ngoài đang tràn đầy nhiệt huyết, tham gia nghiên cứu khoa học, thúc đẩy khoa học cơ bản của Việt Nam phát triển lên một mức mới trên trường quốc tế.

Mong sớm triển khai

Nguyên Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Huỳnh Thành Đạt cho rằng, một trong những việc cần làm ngay để phát triển khoa học và công nghệ theo tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TƯ của Bộ Chính trị là hoàn thiện hệ thống pháp luật phù hợp với cơ chế thị trường, thông lệ quốc tế, tôn trọng đặc thù của lao động sáng tạo, chấp nhận rủi ro, mạo hiểm và độ trễ trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Mới đây, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết về thí điểm một số cơ chế, chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Theo đó, Nghị quyết nêu rõ chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ; xác định ngân sách nhà nước khoán chi cho nhiệm vụ khoa học và công nghệ, trừ các khoản mua sắm tài sản, thuê dịch vụ bên ngoài và công tác nước ngoài. Khoán chi đến sản phẩm cuối cùng được áp dụng khi tổ chức chủ trì cam kết chỉ tiêu chất lượng chủ yếu cần đạt được.

Bên cạnh đó, Nghị quyết cũng trao quyền tự chủ cho các tổ chức chủ trì nhiệm vụ khoa học và công nghệ. Tổ chức chủ trì thực hiện nhiệm vụ được tự chủ, tự chịu trách nhiệm quyết định việc sử dụng kinh phí khoán; được điều chỉnh các nội dung chi; được quyết định việc sử dụng kinh phí từ công lao động để thuê chuyên gia trong và ngoài nước theo mức kinh phí thỏa thuận. Tổ chức chủ trì thực hiện nhiệm vụ chịu trách nhiệm bảo đảm việc sử dụng kinh phí đúng mục đích, hiệu quả, tiết kiệm; bảo đảm đầy đủ hóa đơn, chứng từ và chịu trách nhiệm giải trình khi cơ quan chức năng yêu cầu...

Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Thị Lan - Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam cho biết, Nghị quyết đã tiếp thêm niềm tin, giúp các nhà khoa học theo đuổi đam mê nghiên cứu, đổi mới sáng tạo.

“Khi Nghị quyết được triển khai, các nhà nghiên cứu sẽ có quyền chủ động điều chỉnh nội dung, phương pháp nghiên cứu, miễn là vẫn đạt được mục tiêu cuối cùng. Đây là bước tiến quan trọng giúp khoa học công nghệ phát triển linh hoạt hơn và có nhiều nghiên cứu tiên phong”, - bà Nguyễn Thị Lan bày tỏ.